Samarqand davlat universiteti қозон миллий тадқИҚотлар технология университети

5.3. Geterogen kimyoviy reaksiyalar kinetikasini modellash 
 
Geterogen kimyoviy reaksiyalar kinetikasining asoslari Langmuir, 
Temkin va boshqalar ishlarida keltirilgan. Ushbu ishlarda gomogen 
kinetika qarashi bilan o„xshash ideal adsorbsion qavat tushunchasi 
shakllantirilgan. Bu model quyidagi taxminlardan foydalanishni nazarda 
tutadi: 
katalizator sirti barcha bo„limlarining bir xilligi va ximisorbsiya 
energiyasining sirtni turli adsorbentlar bilan to„ldirish darajasiga 
bog„liqmasligi;
katalizatorning o„zgarmasligi va uning xossalarining reaksion 
aralashmaning tarkibi va uning katalizatorga ta‟siridan o„zgarmasligi;.
energiyaning teng taqsimlanishi. 
Qattiq sirtlardagi elementar jarayonlar uchun massalar ta‟siri 
kinetik qonunining formal analogi ta‟sir etuvchi sirtlar qonuni
hisoblanadi. 
Kimyoviy reaksiya tezligining daslabki ta‟rifiga ko„ra kimyoviy 
reaksiya 
tezligi 
reaksiyaga 
kirishayotgan 
moddalar 
sirt 
konsentratsiyalarining 
stexiometrik 
nisbatlar 
darajasiga 
olingan 
qo„paytmaga to„g„ri proporsional: 
∏
 
bunda 
tezlik doimiysi; 
adsorbsiyalangan 
zarracha bilan 
band bo„lgan sirt ulushi; 
erkin sirt ulushi; 
bosqichlarning 
stexiometrik koeffitsiyentlari; 
kimyoviy reaksiya o„tganda mollar 
sonining o„zgarishi.
 
Quyidagi elementar reaksiya o„tadigan bo„lsin: 
 
Bunda 
barcha 
moddalar 
adsorbsiyalangan 
modda 
bilan 
ta‟sirlashgan holatda reaksiyaga kirishadi. 
Adsorbsiyalangan 
chi modda bilan bo„lgan sirt ulushini 
bilan belgilaymiz. U holda sirt ta‟siri qonuniga binoan (5.18) qaytmas 
reaksiya uchun tezlik ifodasi quyidagicha yoziladi: 
∏
 

---

92 
Agar barcha moddalar adsorbsiyalangan holatdan ta‟sirlashmasa, 
faqat gaz fazadan to„g„ridan-to„g„ri ta‟sirlashsa, u holda sirt ta‟sirlari 
qonunini umumiy holda quyidagicha ifodalash mumkin: 
∏
∏
 
bunda 
gaz fazadan reaksiyaga kirishayotgan 
moddaning parsial 
bosimi (konsentratsiyasi); 
katalizator sirtida va gaz fazadan 
reaksiyaga kirishadigan moddalar sonlari.
 
Masalan, 
Z
katalizatorning 
faol 
markazida 
vodorodning 
adsorbsiyasi adsorbirlangan sirtda 
ZH
2
 
birikmasini hosil qilish bilan 
borgan bo„lsin: 
u holda sirt ta‟sirlari qonuniga asosan berilgan elementar reaksiyaning 
tezligini quyidagicha ifodalash mumkin: 
 
Kinetik bog„liklikni aniqlovchi asosiy omil sifatida dastlab siqib 
chiqarish omili – katalizator sirtidagi joy uchun reaksion aralashma 
komponentlarining “kurashi” qaraldi.
Bunda haqiqiy kimyoviy o„zgarishga qaraganda adsorbsiya va 
desorbsiya bosqichlarining yuqori tezlikda borishi haqida qo„shimcha 
taxmin qabul qilingan. 
Keyingi tadqiqotlar ushbu taxminlarning sezilarli cheklovlarga 
egaligini ko„rsatdi. Shunga qaramay Xinshelvud, Shvab, Xougen, 
Uotson va boshqalar ma‟lum bir parametr o„zgarishlari oralig„ida kinetik 
tajribani qoniqarli tasvirlovchi tenglamalarni olishdi. 
Bu taxminlarga mos kinetik tenglamaning umumiy ko„rinish 
quyidagicha: 
( ∏
)
( ∑
)
 
bunda 
tezlik konstantasi; 
gaz fazadagi 
-chi reagentning 
konsentratsiyasi; 
-chi komponent adsorbsiya bosqichining 
muvozanat konstantasi; 
stexiometrik koeffitsiyentlar. 

---

93