Samarqand davlat universiteti jahon tarixi

Salohuddin Ayyubiy. Suriya va salibchilar 
 
Suriya va salib yurishlari. 
XI asr oxiriga kelib, Sharqiy O‘rtayer dengizi 
mamlakatlari siyosiy hayotiga yangi omil - salib yurishlari kirib keldi. 
Birinchi salib yurishlaridan so‘ng Suriya va Falastinda salibchilarning to‘rtta 
davlati: Quddus qirolligi, Tripoli grafligi, Antioxiya knyazligi va Edissa 
grafligi yuzaga keldi. Salibchilar davlati G‘arbiy Yevropa feodal huquqlari 
asosida boshqarilgan. Bunda asosan Quddus qirolligida yaratilgan “Quddus 
assislari”ga tayanilgan. Birinchi salib yurishlaridan so‘ng Vizantiya 
salibchilarning yordamida saljuqiylardan Kichik Osiyoning qirg‘oq bo‘yi 
hududlarini olib qo‘ydi. Uchinchi salib yurishlari davrida salibchilar Kipr 
orolini egallashdi. Bu yerda fransuz feodallari tomonidan Kipr qirolligiga 
(1191-1489) asos solindi. Salibchilar Suriyaning sharqiy qismlarinigina 
egallay olishmadi. 
Birinchi salib yurishidan so‘ng yuzaga kelgan salibchilar davlatlari 
Yaqin Sharqda yuz yildan ortiq davrda saqlanib qolishining asosiy 
sabablaridan biri bu hududdagi amir va otabeklar o‘zlarining ichki ishlari 
bilan band bo‘lgani, saljuqiylarda esa o‘zaro urushlar avj olganida edi. 
Shirkuxning o‘limidan so‘ng Misrda hokimiyatni Salohuddin Ayyubiy 
qo‘lga oldi. Salohuddinning hukmronligining birinchi yilidayoq bosqinchilik 
uyushtirishdi: 1172-1173 yillar qo‘mondon Baxa ad-din Karakamush at-
Takavi Afrikadagi Barku va Tripolini istilo qildi. 1174-yil esa, Misr armiyasi 
Salohuddining akasi Turanshoh boshchiligidagi Yamanni bosib oldi. Bu 
yurishlardan maqsad Nuriddin bilan kurashdagi tasodifiy mag‘lubiyatdan 
qutulish edi. Ammo ushbu yili Nuriddin vafot etdi. Uning vassallari Suriya 
uchun kurashdi. Nuriddinning vorisi voyaga yetmagan Solihning taxtga 
huquqini himoya qilish bahonasida Salohuddin qo‘shinni Suriyaga yubordi. 
Kuchli qarshilik bo‘lmadi. 1174-yil Damashq, Hama, barcha Suriya hududlari 
egallandi. Xalebdan tashqari Suriyada uning birinchi noibi etib Turanshox 
tayinlandi. Keyinchalik esa Zangilarning qolgan hududlarini bosib yoki 

---

– 98 – 
qo‘shib oldi. Shunday qilib, Misr va Suriyani qo‘l ostida birlashtirgan 
Salohuddin salibchilarga qarshi kurashni davom ettirdi. Salohuddin avvaliga 
Tibermasga hujum uyushtirib, 1187-yil 1-iyulda uni ishg‘ol qildi. Bunga 
javoban nasroniylar katta qo‘shin bilan hujumga o‘tdilar. 4-iyulda bo‘lib 
o‘tgan to‘qnashuvda nasroniylar 20.000 jangchi bilan qatnashgan bo‘lsa, 
Salohuddin askarlari soni ancha ko‘p edi. U raqiblari ustiga shunday vajohat 
bilan yopirildiki, natijada ular to‘da-to‘da bo‘lib qochib qoldilar. Sulton 
Quddusning qo‘lga tushgan qiroli Gay Lusaynanskiyga haqiqiy qirollarga xos 
iltifot 
ko‘rsatdi. 
Biroq 
chatillonlik 
Rejinaldga 
nisbatan 
nasroniy 
zodagonlardan chiqqan xoin sifatida juda qattiq munosabatda bo‘ldi. Sababi 
Rejinald Salohuddinga bergan so‘zi ustidan chiqmasdan, musulmonlar bilan 
yomon muomala qilar, ziyoratchilar karvonlarini talab, aybsiz va bechora 
kishilarga zulm o‘tkazar edi. Salohuddin shaxsan o‘zi uning boshini tanasidan 
judo qilishga bergan va’dasini bajardi. Salohuddin Askal, Akka, Sidonni 
egallaydi. U Quddusga hujum qilib, yuz yildan beri nasroniylar tasarrufida 
bo‘lib kelayotgan bu shaharni ham bosib oldi. Gotfret Bulonskiydan farqli 
ravishda u hech kimni qatl ettirmadi. 
1187-yilning oxiriga kelib Salohuddin qo‘liga Quddus qirolligning 
deyarli barcha yerlari o‘tdi. Faqatgina mustahkam Tir shahri salibchilar 
qo‘lida qoldi. Quddusning qulashi Yevropda uchinchi salib yurishining 
(1189-1192) boshlanishiga sabab bo‘ldi. Unga Angliya qiroli Richard I 
Sheryurak, Germaniya imperatori Fridrix I Barbarossa, Fransiya qiroli Filipp 
II Avgust boshchilik qildi. Ushbu yurish o‘z maqsadiga erisha olmadi. 
Salibchilar faqatgina Falastinning dengiz buyida joylashgan Akka, Sidon va 
Beyrut hududlarini egalladi. Falastinning qolgan qismi Quddus bilan 
musulmonlar qo‘lida qoldi. Musulmonlar g‘alabasi tufayli Richard I 
Sheryurak Salohuddin bilan Ramle sulxi imzolaydi. Unga ko‘ra, Turdan-
Yaffagacha bo‘lgan dengiz bo‘yi hududlari salibchilarga berildi, G‘arbiy 
Yuevropalik ziyoratchilarning Quddusga erkin kelishi kelishib olinadi. 
Shu tariqa Salohuddin qisqa vaqt Misr, Hijoz, Falastin, Suriya va Yuqori 
Mesopotamiyani birlashtirishga muvaffaq bo‘ldi. Natijada Nil irrigatsiya 
tizimi yaxshilanganligi hamda dehqonchilikning rivoji Misrning iqtisodiy 
hayotini ham jonlantirdi. Tashiq savdo rivoj topdi. Ayyub sultonlari G‘arbiy 
Yevropa davlatlari bilan savdo aloqalarini yo‘lga qo‘ydi. 1193-yilda 
Salohuddin Damashqda bezgak kasalligidan o‘ldi. U o‘limidan so‘ng o‘zaro 
urushlarga yo‘l qo‘ymaslik hamda davlati butunligini ta’minlash maqsadida 
o‘z davlatini hayotlik paytidayoq to‘rtga bo‘lib bergandi. Vasiyatiga ko‘ra 

---

– 99 – 
davlat yerlari uning o‘g‘illari o‘rtasida bo‘lindi. Katta o‘g‘li Afzalga 
Damashq, Azizga Misr, Zohirga Xalab, ukasi Odilga Mesopatamiya yerlari 
berildi. Ammo 1196-yilda Damashqni Afzaldan Odil tortib oldi. Odil 
shuningdek 1201-yilda Azizning vorisi Mansurdan Qohirani ham olib qo‘ydi. 
Faqat Xalabni Zohir va uning vorislari mustaqilligini 1260-yilgacha saqlab 
qoldi. Shu tariqa parchalanib ketgan Salohuddin davlatini Odil bir qadar 
birlashtirdi. Ayyubiylarning avvalgi qudratini tikladi. Yuksak ma’lumotli bu 
hukmdor Yevropadagi ko‘plab davlatlar bilan elchilik va savdo aloqalarini 
bog‘lab turdi. U 26 yil (1192-1218 yillarda) hukm surib, Ayyubiylar nomi va 
shon-shuhratini ulug‘lab keldi. Odil davrida salibchilar tomonidan to‘rtinchi 
salib yurishi tayyorlandi. Ammo bu salib yurishi Enrike Dandalo tomonidan 
Vizantiyaga burub yuborildi. Undan keyin taxtga o‘tirgan o‘g‘li Komil ham 
davlatni yaxshi boshqardi. Lekin Komildan so‘ng ayyubiylar o‘zaro nizolar 
sabab asta-sekin holdan toydi. Natijada Salohuddin vafotidan 40 yil o‘tgach, 
nasroniylar o‘z vaqtida boy berilgan ko‘pgina shaharlarni qaytarib olishga 
erishdi.
Misrni boshqargan Ayyubiylarning keyingi hukmdorlari ham o‘zlarining 
qudratini saqlab keldi. 1250-yilda Damettada salibchilar qo‘shini ustidan 
qilingan g‘alaba buni misoli edi. Jangda Lyudovik IX ham asir tushib, faqat 
katta to‘lov evaziga ozod qilinadi. Salib yurishidan ko‘p o‘tmay, As-Solih 
(1240-1249) vafot etdi, uning iste’dodli bevasi, malika Shajar ad-Dur o‘g‘li 
Turonshoh Eronga sayohatidan qaytib kelguniga qadar davlatni boshqarib 
turdi. Turonshoh kelgach, rahbarlikni unga ishonib topshirdi. Turonshoh o‘z 
mavqyeini saqlab qolish uchun ko‘p xarakat qildi, lekin podshohning turk 
qullaridan tashkil topgan mamluklar deb atalmish soqchilari unga nisbatan 
ancha kuchli edilar. Ko‘p o‘tmay, soqchilar boshqa talaygina musulmon 
hukmdorlarga nisbatan ishlatgan usullarini Salohuddinning nochor vorisiga 
ham qarshi qo‘lladi. Turonshoh o‘ldirilib, Shajar ad-Dur muvaqqat hokim 
qilib tayinlandi. Aslida uning nomidan davlatni mamluklar rahnomasi Oybak 
boshqarardi. Tez orada mamluklar butun ayyubiylar imperiyasi ustidan 
hukmronlikni ochiq-oshkora o‘z qo‘llariga oldilar.