Samarqand davlat universiteti isoqjon negmatov ijtimoiy ishning etik

3. Deontologiya kategoriyalarining ijtimoiy ishning
turli ko‘rinishlarida namoyon bo‘lishi
Hozirgi vaqtda deontologiyaning asosiy kategoriyalari ishlab chiqilgan. Shu 
bilan birga, deontologiya har qanday axloqiy tizimning mantiqiy asoslarini tashkil 
etuvchi va har bir vaqtni o‘ziga xos tarkib bilan to‘ldiradigan shaxsning jamiyat 
364
 Деонтология социальной работы. https://soc-work.ru/article/537  

---

267 
bilan munosabatining turli shakllarini aks ettiruvchi bunday kategoriyalar, burch, 
mas’uliyat, javobgarlik, vijdon o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni o‘rnatishga imkon 
beradi. 
Deontologiyaning asosiy kategoriyalari: Burch tushunchasi uzoq rivojlanish 
tarixiga ega. Tadqiqotchilarning ta’kidlashicha, Suqrot uni qadimiy falsafa bilan 
tanishtirgan, ammo nazariy jihatdan emas, balki amalda Afina sudi chiqargan 
hukmga nisbatan kamtarlikni namoyon etgan va shu bilan o‘zining fuqarolik 
burchini bajargan. Suqrot sud hukmi bilan rozi bo‘lmagan, ammo u qonunni 
bajaruvchi fuqaro sifatida uni buzolmadi. U ushbu harakati bilan insonning 
fuqarolik burchini ado etishining namunasini namoyish etdi. Burch tushunchasi 
axloqshunos-lik nazariyasi sifatida axloqshunoslikka Demokrit tomonidan 
kiritilgan bo‘lib, u harakatlarni tanlashda davlat manfaatlarini va uning oldidagi 
burchini bajarishi uchun fuqaroning javobgarligini hisobga olish zarurligini 
ko‘rsatdi. 
Burch g‘oyasi yunon stoiklari ta’limotida aks etgan. Ularning fikriga ko‘ra, 
insonning burchi zaruriyatni anglash va unga bo‘ysunish, o‘z irodasini 
rivojlantirish va ichki dunyoni shakllantirish, ichki erkinlik, tenglik va 
osoyishtalikka erishishdir. Shubhasiz, insonning vazifasi har qanday sharoitda 
“odam bo‘lish”dir. 
Burch deontologiyaning asosiy kategoriyasidir. Majburiyat –bu ichki tajriba 
vazifasini bajaruvchi, axloqiy qadriyatlardan kelib chiqadigan talablarga muvofiq 
harakat qilish va shu talablarga muvofiq o‘z vujudini qurishga majbur qilishdir. 
Ijtimoiy ishchining kasbiy burchini anglashi uning kundalik kasbiy 
amaliyotida o‘zini tutishini belgilaydi va o‘ziga xosligi tufayli faoliyat 
samaradorligi va sifatini oshirishga yordam beradi. Kasbiy burch va to‘g‘ri xulq-
atvor, munosabat va harakatlar qiymati deontologik tartibga solish ijtimoiy ishda 
bajaradigan funksiyalardan kelib chiqadi. U kafolat beradi: 
• yuqori kasbiy va malaka darajasi yuqori ish sifatining asosiy omillaridan 
biri sifatida, uning yakuniy natijasi va ijtimoiy ishning yakuniy natijalarida jamiyat 
ehtiyojlarini qondirish. O‘ziga ishonib topshirilgan vazifa uchun javobgarlik va o‘z 
vazifasini bajarish istagi mutaxassisga kasbiy mahoratning nozik tomonlarini puxta 
egallashi, har bir yangi va ilg‘or narsadan xabardor bo‘lishini taqozo etadi; 
• kasbiy vazifalarini aniq bilish, ularni vijdonan va qat’iy bajarish, chunki 
intizom muvaffaqiyatli faoliyatning asosiy shartlaridan biridir. Bu optimal ishlash 
natijalarini olish uchun zaruriy shart; 
• kasbiy faoliyat qat’iyan kasbiy faoliyat turi sifatida ijtimoiy ishning 
qonuniyligini belgilaydigan me’yoriy-huquqiy baza doirasida, chunki qonunlar va 
boshqa me’yoriy hujjatlarni bilish va ularga rioya qilish jamiyat manfaatlariga 
rioya etilishini kafolatlaydi; 
• mutaxassisning kasbiy vazifalarini bajarishga bo‘lgan ehtiyojiga chuqur 
ishonchini shakllantirish, chunki bu jamiyat, ijtimoiy himoya muassasasi jamoasi 
va mijozning manfaatlari talab qiladi. Mutaxassisning o‘z vazifasini anglashi shu 
tariqa ijtimoiy ishning ijtimoiy hayotda va jamoat ongida ahamiyatini oshirishning 
asosiy kafolati bo‘ladi; 

---

268 
• jamiyat, ishchi kuchi va mijozning manfaatlariga erishish uchun kasbiy 
faoliyatda ongli va faol ishtirok etish. Mutaxassisning ijodkorligi ma’lum darajada 
ijtimoiy ish uchun resurslarning etishmasligi, nomukammal qonunchilik va boshqa 
kamchiliklarni qoplashi mumkin; 
• mutaxassisning ijtimoiy faoliyatni asosiy faoliyat yo‘nalishi va hayotiy 
manfaatlar sohasi sifatida aniqlash asosida o‘z jamoasi va shaxsiy ish samarador-
ligini oshirishga qiziqishi; 
• yuqori tashkilotchilik va ongli intizom, to‘g‘ri xulq-atvor odatini shakllan-
tirish. Doimo to‘g‘ri ish qilish odati nafaqat muhim ish natijalariga erishishni 
ta’minlabgina qolmay, balki mutaxassis tomonidan bir qator majburiyatlarning 
yetarli darajada idrok qilinishiga yordam berishi mumkin; 
• burch tuyg‘usini asosan tegishli xulq-atvorni ta’minlaydigan faoliyatning 
etakchi motivatoriga aylantirish. Shu munosabat bilan to‘g‘ri xatti-harakatlar 
mutaxassis shaxsining asosiy xususiyatlaridan biriga aylanadi; 
• Ijtimoiy ishchining o‘z kasbiy burchini bajarish uchun zarur bo‘lgan iroda-
viy fazilatlarini shakllantirish iroda kuchi mutaxassisga kasbiy faoliyat jarayonida 
yuzaga keladigan turli xil to‘siqlarni engib o‘tishga, o‘zining salbiy his-tuyg‘ulari 
va holatlarini engishga va o‘z vazifasini bajarishga yordam beradi; 
• kasbni doimiy ravishda takomillashtirish, yangi bilimlarni o‘zlashtirish, 
amaliy tajriba orttirish istagi, bu oxir-oqibat mutaxassisning muvaffaqiyatli kasbiy 
faoliyatining kalitiga aylanadi. 
Shunday qilib, mutaxassis tomonidan shakllangan o‘z burchini bajarish 
zarurligiga ishonch, burchning mazmuni va to‘g‘ri xulq-atvori, o‘z mas’uliyatini 
anglash ijtimoiy ishning samaradorligi va sifatiga sezilarli ta’sir ko‘rsatishi, 
ijtimoiy ish natijalarida mijoz va jamiyat ehtiyojlarini qondirishi mumkin va shu 
asosda-butun jamiyat farovonligi. 
Biroq, majburiyat va burch to‘g‘risidagi barcha hukmlar, agar ular aniqlansa, 
ijobiy natija bermaydi, chunki ilmiy bilimlar va kundalik tajribaga asoslangan 
hukmlar bir xil narsa emas. Ma’lumki, kasbiy ilmiy asoslangan bilimlar kasbiy 
ta’lim va amaliyot jarayonida shakllanadi, ilmiy asoslarga ega va kasbiy amaliyot 
jarayonida tekshiriladi, takomillashtiriladi va chuqurlashadi. Ular obyektiv, tizimli 
va yetarlicha chuqurdir. Ilmiy kundalik bilimlardan farqli o‘laroq, u obyektiv 
bo‘lmasligi, tasodifiy kundalik tajribani aks ettirishi yoki umuman tajribaga 
asoslanmasligi mumkin. Ular mutaxassisning obyektiv haqiqatni emas, balki uning 
xohish-istaklarini aks ettirishining natijasi bo‘lishi mumkin. Ular xayoliy bo‘lishi 
mumkin. Bunday holda, bu endi bilim emas, balki mutaxassis bilim sifatida namo-
yon qiladigan fikrlar bo‘ladi. Afsuski, bu hodisa ko‘pincha kundalik va hatto 
professional sohada ro‘y beradi. Bunday holda, mutaxassisning nima qilish 
kerakligi haqidagi xulosalari professional va ijtimoiy jihatdan noto‘g‘ri va salbiy 
bo‘lishi mumkin. 
Shu sababli, deontologiyani-ilmiy falsafiy va ijtimoiy bilimlar, ijtimoiy ish 
va uning o‘ziga xos xususiyatlari to‘g‘risidagi bilimlar, shuningdek, ular 
tomonidan kasbiy faoliyat va hayot jarayonida shakllanadigan va haqiqat sifatida 
kiyinishi mumkin bo‘lgan inson yoki guruhning deontik tasavvurlari asosida 

---

269 
shakllanadigan nima bo‘lishi kerakligi haqidagi ta’limotni ajratish kerak. va aniq 
adashganlar. Deontologik g‘oyalardan farqli o‘laroq, deontik namoyishlar tasodifiy 
shakllanishi, subyektiv bo‘lishi va ilm-fan nuqtayi nazaridan asoslanmasligi 
mumkin. 
Bundan tashqari, deontologiya nuqtayi nazaridan, ba’zi bir harakatlarni 
amalga oshirishning obyektiv zarurligini o‘z ichiga olgan vazifaning mazmuni, 
kimdir uchun “burch” ning mazmunini shakllantiradigan va o‘zi uchun subyektiv 
ravishda kerakli harakatlarni bajarishni talab qiladigan shaxs (guruh)ning 
subyektiv istaklari bilan deontik vakolatxonalarda almashtirilishi mumkin. zarur va 
shuning uchun aniq deb e’lon qilindi. 
Biroq, bu, umuman olganda, qarzning mazmuni to‘g‘risidagi deontologik va 
deontik hukmlar bir-biriga zid bo‘lishi kerakligini anglatmaydi, ular bir-biriga 
to‘g‘ri kelishi mumkin, chunki evristik yoki mantiqiy fikrlash orqali odam to‘g‘ri 
echim topishi mumkin, o‘z mazmunini to‘g‘ri shakllantirishi mumkin (yoki unga 
tashqi) burch va mas’uliyat chegaralari va deontologiya nuqtayi nazaridan 
beg‘ubor harakatni amalga oshirish. 
Ammo, deontologik va deontik tushunchalar hanuzgacha bir-biriga zid 
kelishi mumkinligi sababli, masalan, deontologik yoki qadriyatlar ziddiyatini hal 
qilish to‘g‘risida gap ketganda, mutaxassislar uchun jamiyat va davlat, mijozlar 
oldidagi kasbiy burchning mohiyati va mazmunini tushuntirish zarur, hamkasblar, 
kasb va o‘z oldida. 
Ijtimoiy ishchi o‘z xatti-harakatlari va faoliyatida kasbiy va axloqiy burchni 
boshqarib, jamiyat va kasbiy guruh tomonidan unga qo‘yilgan rasmiy va norasmiy 
kasbiy talablarni hisobga oladi va shu asosda o‘z axloqiy burchining mazmuni 
to‘g‘risida qaror ishlab chiqadi yoki tegishli narsalarni o‘rganish asosida bu haqda 
g‘oyani shakllantiradi. U jamiyat, professional guruh va mijozning o‘z vazifasini 
bajarishi yoki bajarmasligi haqidagi reaksiyasini oldindan biladi va qisman uni 
boshqaradi. Shu bilan birga, o‘z vazifasini bajarib, quyidagilarni bajaradi: 
• erkin, chunki jamiyat tomonidan qabul qilingan axloqiy va axloqiy me’yor-
lar tizimi dogmatik emas; u odamlarning turmush sharoitidagi o‘zgarishlarga mos 
ravishda o‘zgaradi. Jamiyatda faoliyat yuritadigan me’yorlarning xilma-xilligi-
guruhdan ijtimoiyga qadar mutaxassis o‘zining ichki intilishlariga va yaxshilik va 
yaxshilik haqidagi kasbiy bilimlariga ko‘proq mos keladigan, ijtimoiy ishning 
professional va axloqiy tizimi bilimlari asosida shakllanganlarni tanlashi mumkin; 
• ongli ravishda, chunki u yoki bu harakatni bajarish to‘g‘risida qaror u 
mustaqil ravishda yoki hamkasblari va mijoz bilan maslahatlashuvlar natijasida 
qabul qilingan. Ushbu qaror, faoliyatning obyektiv ijobiy natijasiga olib boradigan 
mumkin bo‘lgan qarorlar uchun juda ko‘p sonli variantlarni tanlash va ularning har 
birini tushunish, tahlil qilish va baholash orqali asosli, vaziyatga qarab aniqlangan 
ehtiyoj tufayli qabul qilindi; 
• ixtiyoriy ravishda, chunki burch hissi uning ishonchliligi va kasbiy faoli-
yatning ustuvor yo‘nalishi va asosiy motivatoriga aylandi va aynan shu holat uni 
subyektiv tashqi majburlash bor yoki yo‘qligidan qat’iy nazar, faol harakatlar 
qilishga undaydi. 

---

270 
Shu bilan birga, xulq-atvorni tartibga soluvchi ongli prinsip, ijtimoiy ishchi-
ning kasbiy va shaxsiy fazilatlariga qo‘yiladigan talablar va to‘g‘ri xatti-harakatlar 
odati bir-biriga zid kelmaydi-aksincha, ular bir-birini to‘ldiradi. Mutaxassisning 
to‘g‘ri xatti-harakatlarida ongli va ongli ravishda bir-birini to‘ldirishi oqlanadi, 
chunki odatda chuqur o‘ylashni talab qilmaydigan va professional stereotiplar va 
deontologik modellar yordamida amalga oshirilishi mumkin bo‘lgan oddiy, tez-tez 
takrorlanadigan holatlar bilan bir qatorda, ijtimoiy ishda nostandart vaziyatlar 
mavjud bo‘lib, ularni amalga oshirish qobiliyatini talab qiladi. axloqiy va 
aksiologik tahlil va professional deontologiya asoslarini bilish. Shunday qilib, 
yuqori daraja-dagi professional va shaxsiy etuklikka erishgan mutaxassis ongli 
ravishda (nostan-dart vaziyatlarda) va odatdagidek, deontologik modeldan 
foydalangan holda (eng oddiy, standart vaziyatlarda) to‘g‘ri harakat qiladi. 
Ijtimoiy ish deontologiyasi ma’lum