Samarqand davlat universiteti isoqjon negmatov ijtimoiy ishning etik

Abullays as-Samarqandiy
(978(9)-1003) alohida o‘rin egallaydi. 
Uning, ayniqsa, “Tanbeh ul-g‘ofiliyn” va “Bo‘ston ul-orifiyn” asarlari musulmon 
olamida mashhur. 
Abullays Samarqandiy o‘z kitoblarida muayyan diniy-fiqhiy masala 
yuzasidan hadislarni isbot tarzida keltirar ekan, ularning axloqiy mohiyatini ochib 
berishga asosiy e’tiborni qaratadi. Bunday yondashuvni to‘g‘ridan-to‘g‘ri musul-
mon kishisining fazilatlari yoki illatlariga (hayo, muloyimlik, hasad, kibr, g‘iybat 
v.h.) bag‘ishlangan boblardagina emas, balki haj, namoz, qiyomat singari sof 
diniy-fiqhiy mavzudagi masalalarda ham yaqqol ko‘rishimiz mumkin.
229
226
 Имом Исмоил ал -Бухорий. Ал-адаб ал-муфрад. Т., Ўзбекистон, 1990, 10-б. 
227
 Ўша манба, 13-б. 
228
 Хузарий. Нур ул-Яқин. Т., ЧЎлпон – Камалак, 1992, 271 – б. 
229
 Ал-Фақиҳ Абу Лайс ас-Самарқандий. Танбеҳ ул-ғофилийн. Учинчи китоб. Араб тилидан Д.Қўшоқов 
таржимаси. Т., Мовароуннаҳр, 2003, 46-б. 

---

177 
Abullays Samarqandiyning butun boshli bir axloq kodeksini qamrab oluvchi 
sharhni ixchamlashtirilgan holda keltiramiz: 
“Faqih aytadilar: “Taqvoning alomati o‘nta narsada bilinadi: 
1. Tilni g‘iybatdan saqlash... 
2. Yomon gumondan saqlanish... 
3. Masxara qilishdan saqlanish... 
4. Harom narsalardan ko‘zni tiyish... 
5. Rost gapirish... 
6. Allohning bergan ne’matlarini tanimoq va nafsiga ajablanib qolmaslik... 
7. Molini haq narsalarga ishlatish... 
8. Nafsi uchun ulug‘lik va kibrni talab qilmaslik... 
9. Besh vaqt namozni vaqtida, rukulari, sajdalarini mukammal qilib o‘qish... 
10. Jamoat bilan bo‘lish va sunnatda istiqomat qilish...”
230
Allomaning buyuk izdoshlaridan, hadislarni sharhlashga jazm qilgan 
kamdan-kam olimlardan biri, u kishining nomini ustoz sifatida ehtirom bilan 
takror-takror tilga olgan imom G‘azzoliy ham taqvoning axloqiy mohiyatini bu 
darajada ochib berolmagan. Qiyos uchun misol keltiramiz: 
“Mo‘minning TAQVO sohibi bo‘lgan yo bo‘lmaganligi uch narsada ma’lum 
bo‘ladi: 
1. Erishmagan narsalari xususida TAVAKKUL qilsa. 
2. Erishgan narsalari borasida HUSNI RIZO ko‘rsatsa. 
3. Yo‘qotgan va qo‘ldan chiqargan narsalari xususida HUSNI SABR 
ko‘rsatsa.”
231
Shubhasiz, bu sharh ham taqvoni jo‘n tushunishdan yiroq. Lekin unda 
Abullays Samarqandiy darajasidagi mufassallik va axloqiy urg‘uni ko‘rmaymiz.
232
Shunday qilib, Abullays Samarqandiy sharhlagan hadislar islomning axloqiylik 
mohiyatini ochib berishi, ularni keng ma’noda talqin qilishi hozirgi paytda ham 
katta tarbiyaviy ahamiyatga ega.
Tasavvuf axloqshunosligi haqida gap ketar ekan, eng avvalo, tasavvufning 
mohiyatini anglab olmoq lozim. Bu borada dastlabki so‘fiylardan bo‘lmish