25
bilan doimo hamkorlikda yashovchi zambrug‗larning alohida guruhi deb
hisoblashsa, ikkinchidan lishayniklar evolyusiya davomida kelib chiqqan
biolgik oragnizmlar deb qaraladi. Lishayniklarni o‗rganish
natijasid shular
aniqlandikim ularning tanasidagi zamrug‗lar mutaxassislashgan bo‗lib, ular
tabiatda erkin holda uchramaydi. Lishaynik tanasidagi suvo‗tlar tabiatda
erkin yashay olishi mumkin degan fikrlar mavjud edi, lekin yuqoridagidek
lishayniklarning deyarli barcha turlarining tanasida uchraydigan suvo‗ti
tabiatda erkin holda yashay olmasdan faqat u zambrug‗lar bilan simbioz
holdagina yaashay olar ekan.Bunga hozirgi kunda ma‘lum bo‗lgan
lishayniklar turiningdeyali yarimining tarkibga kiruvchi eng muhim
fikobiont Trebouxia bo‗lib tabiatda erkin holda uchramaydi u, faqat
simbioz yashar ekan. Hozirgi kunda tabiatda lishayniklarning 26000
to‗rga tafsil berilgan bo‗lib ular 400 ta avlodga birlashtiriladi.
Lishaynik
tanasidagi mikobiontalarning deyarli ko‗pchiligi askomisetlarga mansub
bir necha turida bazidomisetlar bo‗ladi. Fikobiontlardan Ya‘ni suvo‗tlardan
yashil va sariq yashil,ba‘zilarida ko‗k yashil suvo‗tlar bo‗ladi.
Anatomik tuzilishga ko‗ra lishayniklar gomeomyer va getyeromyer
tallomlilarga bo‗linadi. Gomeomyer tallomni ko‗ndalangiga kesib
qaralganda simmetrik tuzilishli Ya‘ni yuqori va pastki qatlam o‗rtasida
zambrug‗larning gifa tuzilishli miseliylaridan iborat, ikkala qavat
oralig‗ida hosil bo‗lgan g‗ovak gifli qatlamda suvo‗tlarning hujayralari bir
tekis tarqalgandir. Getyeromyer tallomda yuqori
va quyi qavatlar zichligi
va qalinligi bilan farqlanib suvo‗ti hujayralari yuqorigi qatlamda
to‗plangan. Morfologik tuzilishlari bo‗yicha lishayniklar uch: quyqa,
bargsimon va shoxlangan guruhlarga bo‗linadi. Undan tashqari mayda
bargsimon ko‗chib yuruvchi turlari ham tuproq yuzasida uchraydi, bu tur
birorta substratga yopishib olmasdan «kesakcha» ko‗rinishda bo‗lib
shamol yordamida tuproq yuzasida ko‗chib yuradi. Lishayniklar
tallomining oddiy bo‗linish yo‗li bilan,
hamda sporalar hosil qilib
ko‗payadi. Lishayniklar juda sekin o‗sadi. Ayniqsa quyqa lishayniklar yil
davomida 1 mm dan 8mm o‗sadi, lishayniklar 30 dan 80 yilgacha umr
kechiradi. Lishayniklar biror bir harakatlanmaydigan substrat yuzasiga
yopishib
26
olib
po‗stloq, kesakcha, shoxlangan ko‗rinishli holatda o‗sadi.
Lishayniklar Arktikaning sovug‗iga va Qizilqumning jazirama issig‗iga
chidamlidir. Lishaynik tanasidagi avtotrof komponent zambrug‗ni
sintezlangan organik moddalar bilan ta‘minlaydi. Zambrug‗ har xil
tuzilishli gavstoriyalar hosil qilib suvo‗ti tanasidagi organik moddani oladi,
suvo‗tlarining o‗lik qoldiqlari
bilan saprofit oziqlanadi,
hamda
suvo‗tlariga miseliylari yordamida suvni to‗playdi. Lishayniklar issiqga va
qurg‗oq- chilikga juda chidamli bo‗lib juda quruq atmosferat hovosi
tarkibidagi suvni o‗zlashtira oladi. Lishayniklar polifenol qatoriga kiruvchi
murakkab ornganiq moddalar ajratadi. Ular lishaynik kislotalar deb atalib
antibiotik xusisiyatga ega bo‗ladi. Bular orasida keng tarqalganlari- usnina,
ursol, lekonor, bu kislotalarning nomi, ularni ajratadigan lishaynik turlari
va avlodlar nomi bilan ataladi. Bu kislotalar kationlar bilan birikib
substratlarni emiradi, undan tashqari lishayniklar o‗z substratiga fizik tasir
ko‗rsatib ularni emiradi va tuproq hosil qiladi.
B.B. Polinov, M.A.Glazovskaya lishayniklarnig tog‗ jinslarini emirib
tuproq hosil qilishini o‗zlarining ilmiy tadqiqot ishlarida ko‗rsatib bergan
.
N.A.Krasilnikov va shogirdlari o‗z ilmiy tadqiqot
ishlarida yopishqoq
lishayniklar mikroorganizimlarning yashash joy ekanligini asoslab
berganlar. Lishayniklardan rang va lakmus hamda har xil hidlarni beruvchi
Ya‘ni sovun va atirupalar tayyorlashda ishlatiladigan moddalar olinadi.
Shoxlangan lishaynik Shimol bug‗usining asosiy ozig‗i hisoblanadi. Bug‗i
yo‗sini yoki yagel deb ataluvchi shoxlangan lishaynikning 3ta turi:
Cladonia alpestris-
alp kladoniyasi,
C. sylvatica-
o‗rmon kladoniyasi, va
C.rangifyerina
-bug‗u kladoniyasi.
Cetrarica islandica –
islandiya
yo‗sinidan qoramollarning em-xashaklari sifatida foydalaniladi.
Tuproq
biologiyasida lishayniklarning 2 ta ekologik guruhi o‗rganiladi. Tuproq
yuzasida tarqalgan va tog‗ qoyalarida Ya‘ni toshlar yuzasida tarqalgan turi
o‗rganiladi.
Epigaey tipidagi lishayniklar, tez o‗sadigan yuksak o‗simliklar bilan
raqobatlasha olmaydi, shuning uchun ular unumdor tuproq qoplamida kam
uchraydi. Epigeylar asosan cho‗l va tundra mintaqalarida uchraydi:
ochiq maydonlarda
27
epigeylardan
Peltigyera canina
-it peltigyerasi,
Cetraria islandica-
islandiya moxi,
Cladonia
-kladoniy ko‗plab tarqalgan bo‗lsa
quruq dasht
cho‗l va tog‗ qoyalarida ko‗chib yuruvchi lishayniklardan,
Aspicilia
esculenta
-manna lishaynik,
Parmelia vagans
-chalg‗ituvchi parmeliya,
Cornicularia
steppae
-
dasht karnikulariyasi. O‗rmonlarda lishayniklarning Cladonia va Peltigyera
avlodiga mansub turlari keng tarqalgan.
Toshlar va qoyalar yuzasida o‗sadigan «epilet»lardan quyka
lishayniklardir. Ular orasida oxak toshli jinslarda yashovchi kalsefillar -
Vyerrucarica, Gasparrinia
, kalsieofoblardan Ya‘ni kremnozyomlarda
yashaydigan-
Lecidea, Lecanor
a va
Rhizocarpon b
oshqalarni keltrishimiz
mumkin..
Lishayniklar «pionyer» organizmlar bo‗lib ular yalong‗och qoyalarga
o‗rnashib
ularni emirib, tuproq paydo bo‗lishini boshlab berib yuksak
o‗simliklarning o‗sishi uchun asos yaratadilar.
Lishayniklarning qoldiqlari, o‗liklar qoya ustini, organik moddalarga
boyitib tuproq hayvonlarining yashashi uchun sharoit tug‗diradi.
Lishayniklar
dastlabki
produsentlar
bo‗lib
hisoblanadi.
Primitiv
biogeosenozning asosini shakllantirishda xizmat qiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
