190
-Tuproq tuzilishi va unga o‗simliklarning ozuqa moddalari muqdori,
yer osti suvlarining joylanishivi va tarkibini fasllar bo‗yicha uzoq vaqt
nazorat qilish.
-Gidromelorasiya sistemalar qurilishidan keyin tuproq tarkibining
o‗zgarishini ekspertli baholash;
-Dexqonchilikda texnologiyalarni joriy qilish va ishlab chiqarish
jarayonida ekin maydonlariga yaqin qurilayotgan sanoat korxonalari va
ob‘ektlar tasirini nazorat qilish;
Tabiiy sharoitning ko‗p xilligi va
tuproq holatiga antropogen
omillarning
murakkab
tasiri
asosida
tuproqda
bo‗lib
o‗tadigan
o‗zgarishlarni aniqlash, nazorat qilish va chora – tadbirlar ko‗rish uchun
umumlashtirilgan tuproqning ekologik monitoring dasturi quyidagi
bosqichlardan iborat:
1.
Tuproq ekologik monitoringining birinchi bosqichida: tuproq va
tuproq qatlamaning holatini baholash, ularga antropogen omillarining tasir
qilish kuchi, yo‗nalishi aniqlanadi, nazorat qilinadi va choralar ko‗riladi.
2.
Stosionar bosqichi – tuproq parametrlari, suv, hovo, harorat rejimi,
ozuqa zaxirasi, tuproq organizmlari,
tuproqning fizikaviy, kimyoviy
holatiga tasiri, tuproqning biologik xususiyati yaxshilanishiga olib kelishi
kuzatiladi.
3.
Bu bosqichda – marshurit yo‗li bilan tuproq va uning qatlami
holati nazoratga olinadi, bunga yerning melorativ sistemasi, agrosistemalar;
ularning tarkibi, hosildorlik darajasi aniqlanadi ―marshurit‘‘ yo‗lida muhit
agroekosistema yerlarida noqulay holatlar (suv, bosish, zovurlarni
o‗tbosishi, tuproq sho‗rlanishi, eroziya va boshqalar) aniqlansa, shu yerlar
uchun dalolatnoma harita tuziladi, haritaga olinadi, nazorat kuchaytiriladi,
muhitni yaxshilash choralari ko‗riladi.
4.
Xududni tekshirish – xudud to‗la tekshiriladi, tabiiy va suniy
holatlar
inventrazizasiya qilinadi, kartografik haraktyeristika beriladi,
yerdan to‗g‗ri foydalanish uchun takliflar beriladi. Bu bosqichda yerni
haritalashtirish uslubi katta rol o‗ynaydi.
191
Tuproqning ekologik monitoriningni tashqil qilish va ish olib
borishda kuzatish sistemalari parametrlari quyidagi 2 ta guruxga bo‗linadi.
1.
Tuproq va tuproq qatlamining holatida sodir bo‗lgan noqulay
voqeylikning belgilari umumlashtiriladi, ya‘ni tuproq biotasining holati
yomonlashishi,
fermentlar aktivligi, nafas olish, tuproqda azotning
to‗planishi, muhitda oksidlanish, tiklanish hamda nordonlik – ishkoriylik
jarayonlarini, tkproq zichligi va tuproq eritmasi minirelizasiyasi, yer osti
suvlari sathining o‗zgarishlariga nazorat qilinadi.
2.
Tuproqning turg‗un o‗zgarishlari, gumus miqdori va tarkibi tuproq
qoplamining tuzilishi o‗simliklar ozuqa
moddalarining transformasiyasi,
tuproqdagi og‗ir metallar, uglevodlar va tabiiy va suniy biosenozlar
mahsuldorligining o‗zgarib turishiga oid holatlar kuzatiladi
3.
Tuproq xususiyatlarida yuzaga keladigan chuqur va barqaror
o‗zgarishlar ko‗rsatkichlari: tuproqning zarrachaligi, kimyoviy tarkibi,
tuproq qalinligi kabi ko‗rsatkichlar nazorat qilinadi.
Agroekologik monitoringning asosiy komponentlaridan biri – bu
o‗simliklar bo‗lib, ular vegetasiya oxiridagi hosil miqdori, sifati,
biomassaning hosil bo‗lishi,
barglar yuzasi, agrosenoz tuzilishi, quyosh
energiyasidan foydalanish darajasi, o‗simliklar mahsuloti to‗planishi va
taqsimlanishi kabi holatlar inobatga olinadi. Agrosenozlarda bunday
kuzatishlarni olib borish orqali agrotexnik va agroximik tadbirlarni
o‗tkazish vaqtlari aniqlanadi va xosilning etilish jarayonlari nazorat
qilinadi.
Qishloq xo‗jaligining intensiv rivojlanishida
tuproqqa ishlov berish,
dexqonchilik ekinlarini ekish, tuproqdan biogen elementlarning chiqib
ketishi, ekin maydonlariga kimyoviy moddalarining ishlatilishi, zararli
elementlar, og‗ir metallar qoldig‗ining tuproqda qolishi muhitning
ifloslanishiga olib keladi.