Samarqand davlat universiteti I. T. Ergashev, B. M. Eshonkulov,D. S. Normurodov, F. A. Oblokulov

.
Bu usul madaniy diploid turlaridan 
digaploid hosil qilish va undan keyin turlararo chatishtirishni oʻtkazishga 
asoslangan. Birinchi boʻlib kartoshkaning digaploidlarini 1939 yilda Ye.V. 
Ivanovskiy Solanum tuberosum x S. Ribini (2n = 24) chatishtirishda hosil qilgan. 
Solanum tuberosum Solanum andegenum digaploidlarni hosil qilish uchun ularni 

---

19 
madaniy diploid turlari S. phyreja, S. rybinii, S. stenotomumlar bilan 
chatishtiradilar. Buning uchun maxsus marker belgili diploid turlaridan 
foydalanish kerak.
Digaploidlarni chang donachalariga kimyoviy moddalar nurlar ta‘sir qilish, 
changlanishni bir muncha choʻzish, chang donachalarni oʻstirish usullaridan 
foydalanish mumkin.
Geterozis asosida seleksiya
.
Geterozis hodisasi kartoshkaning turlararo 
duragaylashda yaqqol nomoyon boʻladi: Masalan, navlarni madaniy tetraploid S. 
tuberosum x, S. tuberosum (T x T), S. tuberosumx S. andigenum
(T x A), S. tuberosum x diploid duragaylar (4n x 2n) chatishtirishdan hosil 
qilingan duragaylarni oʻrganish natijasida umumiy hosildorlik xususiyati boʻyicha 
geterozis hodisasi T x A va 4n x 2n kombinasiyalarida roʻy berganligi va T x T 
kombinasiyasida esa hosil boʻmaganligi aniqlangan.
Mutagenez. Kartoshka oʻsimligida ham generativ ham vegetativ (somatik) 
mutasiyalar roʻy berishi mumkin. Ular tabiiy (spontan) yoki mutagen omillar 
ta‘sirida eksperimental yoʻl bilan hosil boʻladi. Spontan somatik mutasiyalar 
natijasida tuganaklarning, gullarning rangi, barg plastinkalarining pegmentasiyasi, 
bargining shakli, soni va kattaligi oʻzgarishi kuzatiladi. Mutasiya natijasida 
qimmatli xoʻjalik belgilarining oʻzgarishi kamdan kam uchraydi. Kartoshkani 
mutant shakllari sifatida ekinlardan tanlash oʻtkazish natijasida Rasset Berbank, 
Red Varba va boshqa navlar yaratilgan. Eksperimental mutasiyalar maxsus usullar 
ionizasiya nurlanishlar (gamma rentgen nurlari, neytronlar) va kimyoviy 
mutagenlar bilan ta‘sir qilib olinadi. Har bir ekin turi, xili ekining qismiga qarab 
mutagenlarning ta‘sir qiluvchi meyori, muddati (vaqti) alohida belgilanadi. Eng 
yaxshi natijalar ijobiy belgi va xususiyatli mutantlar kartoshkaning urugʻiga 
gamma nurlanishning 150 Gr dozasi tuganagiga 40–60 Gr dozasi ta‘sir qilinganda 
kuzatilgan. 
Insuxt (inbriding). Seleksiyada gomozigotali liniyalarini hosil qilishning 
asosiy usuli insuxt hisoblanadi. Lekin kartoshka oʻsimligida insuxt oʻtkazish 
osonlik bilan boʻlmaydi, chunki koʻp navlar pushtsiz va oʻzidan changlanishi 

---

20 
natijasida ulardan nasl olib boʻlmaydi. Fertil navlarining ikkinchi pushtidan 
boshlab hosildorligi pasayib meva (rezvavor) hosil qilish kamayadi. Insuxt 
qoʻllanishi natijasida ertapisharligi boʻyicha gomozigotali liniyalar ajratib 
olingan. Ular seleksiyada qoʻllanib ertapishar navlar yaratilgan. (Varba va boshqa 
navlar). 
Hujayra seleksiyasi. Bu usul yordamida turli belgi va xususiyatli 
boshlangʻich materil hosil qilish mumkin. Ilgari hujayra seleksiyasi usulini ekilib 
kelinayotgan navlarning ayrim kamchiliklarini bartaraf etish maqsadida qoʻllash 
nazarda tutilgan edi. Ish jarayonida regenerant oʻsimliklar bir necha belgi va 
xususiyatlarini oʻzgaruvchan qobiliyatiga ega ekanligi aniqlangan. Hatto ularda 
boshlangʻich navlarga nisbatan ijobiy oʻzgarishlar borligi kuzatiladi.
Bunday oʻzgaruvchanlik kartoshka ekinining vegetativ koʻpayishi 
jarayonida nafaqat mutasiya va xromosom aberrasiya natijasida, balki oʻstiruvchi 
stimulyatorlar ta‘siri ostida selektiv sharoitida hujayra protoplastlar 
populyasiyalarini yoki kallusli koʻchirma (esplantat)larning somatik krossingoveri 
natijasida roʻy beradi. Bunday usulni qoʻllash natijasida fitoftoraning bir necha 
irqlariga, oddiy parshaga, xalqasimon chirish kasalligiga chidamli kartoshkaning 
shakllari hosil qilingan.
Protoplastlarning qoʻshilishi bir biri bilan birlashtirish usuli yordamida 
jinsiy duragaylash orqali imkoniyati boʻlmagan xollarda ayrim turlararo somatik 
duragaylar hosil qilish mumkin. Shu usulda Kanadada S. tuberosum bilan S. 
brevidens turlari asosida duragaylar hosil qilingan.