Samarqand davlat universiteti I. T. Ergashev, B. M. Eshonkulov,D. S. Normurodov, F. A. Oblokulov

3- jadval
Kartoshkaning turlarini urugʻi va maysalarini kolxisinlash 
usullarinitaqqoslash 
(
Laktev, Dvoryankina) 
 
Kolxisinlangan 
turlar 
Oʻsimlik soni 
Tirik 
qolish % 
Induksiyalangan poliploidlar 
Kolxisin 
langan 
Tirik 
qolgan 
hammasi Kolxisin-
langanlar 
soni 
Tirik 
qolganlar 
soniga 
nisbatan 
% 
Dastlabki sovutish bilan tomchili usul 
S.phureja 
73 
48 
65,8 
26 
35,6 
54,2 
S. tuberosum 
69 
39 
56,5 
8 
11,5 
20,5 
S. acaule 
30 
30 
100,0 
8 
28,7 
26,7 
S. demissum 
82 
63 
76,8 
18 
22,0 
28,6 
Jami
254 
180 
70,9 
60 
23,6 
33,3 
Dastlabki sovutmay bilan tomchili usul 
107 
87 
81,3 
31 
29,0 
35,7 
95 
67 
70,3 
5 
5,3 
7,5 
33 
30 
96,8 
2 
6,1 
6,7 
87 
84 
96,4 
7 
8,0 
8,3 
322 
268 
83,2 
45 
14,0 
16,8 
N.A.Lebedova tomonidan qayta Djonsonning ishlangan usuli 
S.phureja 
91 
0 
0 
0 
0 
0 
S. tuberosum 
58 
9 
15,5 
1 
1,7 
11,1 
S. acaule 
99 
0 
0 
0 
0 
0 
S. demissum 
172 
0 
0 
0 
0 
0 
Jami
420 
9 
2,1 
1 
1,7 
11,1 
Bir qancha olimlarning tajriba natijalariga qaraganda tomchili usulni 
qoʻllash yaxshi natija beradi. Eng koʻp miqdorda poliploidlar dastlabki sovuq ta‘sir 
qilgan usulda hosil boʻlgan.

---

17 
Tomchili usul bilan sun‘iy hosil qilingan poliploidlar urugʻi bilan ham 
tuganaklari bilan koʻpaytirilishi mumkin. 
Kartoshka seleksiyasida urugʻlarni va maysalarni kolxisinlash bilan birga 
ba‘zan tuganaklarni, maysalarni va butun palagini kolxisinlash mumkin. 
Kartoshkaning poliploidlarini hosil qilishda kolxisin usulini qoʻllamay 
tuganak ichki toʻqimalaridagi adventiv kurtaklaridan hosil qilish mumkin. 
(Yu.P.Laktev). 
Buning uchun tuganakning koʻzchalari kesib olinadi. Bir foizgacha 
poliploidlar adventiv kurtaklarni yaralanishi va kallus yonidagi toʻqimalardan 
yadrosi ikki karra xromosomalar soni ortgan vakuolalashgan toʻqimalarining 
boʻlinishi natijasida vujudga keladi. 
Amaliy seleksiya ishida poliploidlarni qoʻllashda muhimi shundaki ularni 
qoʻshimcha sitologik analizlar qoʻllamay ishonchli ajratish (idekdikasiya qilish). 
Kartoshkaning poliploid shakllari sust rivojlanishi, poyalari va barglari 
yoʻgʻonlashgan, oʻsimliklari toʻq yashil rangli, gulkosa va gultoj barglari kuchli 
tuklangan, gullari, changchi va urugʻchi yiriklashganligi bilan ajralib turadi. 
Poliploidlar oʻsimlik kattaligi, fertilligi meva va urugʻ hosil qilishi bilan 
turlicha boʻlishi mumkin. 
Urugʻidan hosil qilingan yosh kolxisinlangan oʻsimliklarni farq qiladigan 
belgilariga quyidagilar kiradi: urugʻ osti tizzasining (gipokotili) yoki uning qismini 
yoʻgʻonlanishi, urugʻ pallasini qorongʻi tusli va yosh bargchalarining qoʻpol 
tuklanishidir. Barg plastinkalarining shakli kuchli yoki qisman oʻzgargan.
Eksperimental poliploidlarning amaliy seleksiyada maqsadi qimmatli belgili 
yovvoyi turlarning madaniy tetraploid kartoshka S. tuberosum bilan turlararo mos 
kelmasligini yengishdir.
Eksperimental (sun‘iy) poliploidiya
.
Kartoshka ekini seleksiyasida bu usul 
chatishmaslikni yengish, yoki chatishtirishni osonlashtirish maqsadida turlarni 
polidligini (xromosomalar sonini karra oshirish) oshirish va navlar bilan 
chatishtirish maqsadida qoʻllaniladi. Buning uchun kolxisinning suvdagi 0,4 % 
eritmasini ikki usulda: nishlagan urugʻning o`sish nuqtasiga tomchilab solish va 

---

18 
kartoshkaning haqiqiy urugʻini shu eritmaga quyib to 2 mm li ildizchalar paydo 
boʻlguncha saqlash. 
Diploidlardan shu usulda avtotetraploid hosil qilinib (2n = 24) kolxisinlash 
oʻtkaziladi. → (4n = 48) ularni S. tuberosum bilan chatishtiradilar. Shu usuldan 
foydalanib bir necha turlarning poliploidlari hosil qilinib seleksiyada foydalanilgan 
(S. acaule, S. stoloniferum, S. chacaense va boshqalar). Oxirgi vaqtda 
kartoshkaning diploid turlarini amfidiploidiya usulidan foydalanib chatishtiradilar. 
Ikki diploid turlari chatishtirilib turlararo duragay hosil boʻladi, bu hosil boʻlgan 
duragayga kolxisin ta‘sir qilib xromosomalar sonini ikki hissa koʻpaytiriladi. 
Undan keyin hosil boʻlgan amfidiploid nav bilan chatishtiriladi. Masalan,
2n – 24 
2n – 24 
(S. vernei – x S. chacoense) x S. tuberosum
S. vernei – 2n = 24 
S. chacoense 2n = 24 
S. tuberosum 24 = 48 
S.Vernei x S. chacoense (S. Vernei x S. chacense)
2n = 24 2n = 24 turlararo duragay 
n = 12 n = 12 n = 12 + n = 12 = 2n = 24
Turlararo duragayga kolxisin ta‘sir qilib xromosomalar soni ikki barobar 
oshgan amfidiploid hosil qilinadi.
2 n = 24 x 2 = 2 n = 48 xromosoma
(S. Vernei x S chocoeusc) x S tuberosum uch turli -2n=48 
2n = 48 duragay amfidiploid fertil 
n = 24 2n=48
n = 24 
Eksperimental (sun‘iy) gaploidiya