Samarqand davlat universiteti filologiya fakulteti amaliy tilshunoslik, O

 
Nazorat savollari va topshiriqlar: 
 
1.
Til va nutq antinomiyasi deganda nimani tushunasiz, izohlang. 
2.
Sotsial nutq faoliyatining o’ziga xos xususiyatlari nimalardan iborat? 
3.
Individual nutq faoliyati faoliyatining o’ziga xos xususiyatlari nimalardan 
iborat? 
Foydalanilgan adabiyotlar: 
1.O‘zbekiston Respublikasining “Davlat tili haqida”gi qonuni // O‘zbekistonning 
yangi qonunlari: To‘plam. –Toshkent: 1996, 20-30 b. 
2. Караулов Ю.Н. Ассоциативная грамматика русского языка. Изд.2 – М.: 
УРСС, 2010. – 328 с. 
3. Лутфуллаева Д. Ассоциатив тилшунослик назарияси. – Тошкент: Meriyus, 
2017. – 140 б. 
4. Нурмонов А. Структур тилшунослик: илдизлари ва йўналишлари.-
Андижон, 2006. 
5. Раҳматуллаев Ш. Систем тилшунослик асослари. Тил қурилишини тизим 
сифатида ўрганиш масалалари. -Тошкент: Университет, 2007. 
6. Тилшунослик назарияси ва методологияси. Тузувчи Ҳ.Дадабоев. -Тошкент, 
2004. 

3-mavzu: Til birliklari tavsifi va tasnifi: Til birliklarining adabiyotlardagi 
talqini 
 (2 soat) 
Reja: 
1.
 
Тilga tizim sifatida yondash 
2.
 
Til birliklari tavsifi va tasnifi 
3.
 
Til birliklarining adabiyotlardagi talqini 
 
Tayanch so’z va iboralar:
lisoniy birlik, til tovushlari, fonetika, leksema va 
morfema
 
 
Тilga tizim sifatida yondashib, til qurilishining asosiy birliklarini quyidagicha 
tavsiflash mumkin: 

---

1. Тil qurilishining asosida yotuvchi birliklar sifatida 
til tovushlari
ta'kidlanadi. 
Тil tovushlari til birliklariga qurilish ashyosi bo‘lib xizmat qiladi. Тil tovushi 
birlamchi qurilish birligi sifatida til birliklaridan tub leksemaga, tub morfemaga 
ifoda jihati bo‘ladi. Faqat ifoda jihati bo‘lishini nazarda tutib til tovushi bir jihatli 
birlik deyiladi. 
Тil tovushining ikki holati – lisoniy birlik holati va nutqiy birlik holati 
farqlanadi. Lisoniy birlik sifatida miyaning til xotirasi qismida mavjud ramzga teng 
bo‘lib, ana shu ramzda til tovushiga xos belgi-xususiyatlar haqida axborat bo‘ladi. 
Masalan, 
u
tovushi haqida "ovozdan iborat", "og‘iz bo‘shlig‘i tor holatda", "tovush 
hosil bo‘lish oralig‘i til yuzasining orqa qismida", "lablar aktiv qatnashadi" kabi 
axborat bor. Inson faoliyatini, shu jumladan til faoliyatini ham boshqaruvchi 
miyadan 
u
tovushini aytish haqida "ko‘rsatma" (impuls) berilsa, tovush hosil qilish 
a'zolari shu tovushning ramzida mujassamlashgan axboratga binoan harakatga kelib, 
ko‘rsatma asosida ma'lum holat egallaydi va o‘pkadan ma'lum zarb bilan 
chiqarilayotgan havo oqimi nutq tovushi sifatida, nutqiy birlik sifatida namoyon 
bo‘ladi. 
Miyadagi til xotirasi qismida shu tildagi barcha til tovushlarining ramzi bo‘ladi, 
bu ramzlar shu tildagi tovushlarning artikulatsion bazasini (nutq a'zolarini tovush 
hosil qilishga jalb etish ko‘nikmalari yig‘indisini) tashkil etadi. Boshqa tilga mansub 
tovushning noto‘g‘ri talaffuz qilinishi bunday tovush uchun miyaning til xotirasi 
qismida maxsus ramzning yo‘qligi bilan izohlanadi. Bunday begona tovush uchun 
miyaning til xotirasi qismida ramz paydo bo‘lsa, shundan keyin-gina bu tovushni 
to‘g‘ri talaffuz qilishga erishiladi. Masalan, o‘zbek tili tovushlar tizimiga turkiy til 
sifatida sirg‘aluvchi 
j
tovushi xos bo‘lmagan, eroniy til egalari bilan uzoq muddat 
birga yashash, doimiy muloqotda bo‘lish natijasida bu tovush 
ajdar, mujda, gijda
kabi til birliklari tarkibida o‘zbek tiliga qabul qilingan, natijada bu tovush uchun 
miyaning til xotirasi qismida alohida ramz paydo bo‘lgan. 
Тil tovushi o‘zicha ma'no bildirmaydi, ma'no bildiradigan til birliklariga ifoda 
jihati bo‘lib xizmat qiladi. 
Тil tovushlarini o‘rganuvchi va o‘rgatuvchi tilshunoslik sohasiga