Samarqand davlat universiteti Filologiya fakulteti 205-guruh talabasi Aslamova Dilraboning Hozirgi o’zbek tili fanidan tayyorlagan taqdimoti

Samarqand davlat universiteti
Filologiya fakulteti
205-guruh talabasi Aslamova Dilraboning
Hozirgi o’zbek tili fanidan tayyorlagan taqdimoti
Mavzu: Olmoshning diakritik xususiyatlari
Reja:
1.Olmosh haqida umumiy tushuncha.
2. Olmoshning ishoraviy ma’nosiga ko’ra turlari.
3.Olmoshlarda derivatsiya. Ko’chish hodisasi

olmosh

.

Olmosh mustaqil so’z turkumi.

Predmet, shaxs, belgi, miqdor singari tushunchalarga ishora qiluvchi
Ot, sifat, son, ravish, fe’l, taqlid, undov, gap hatto, matnni almashtira oluvchi
Arab tilshunosligida olmosh alohida so’z turkumi sifatida berilmagan, balki har bir so’z turkumi ichida “yashirin ma’noli so’z”
(zamirlar) sifatida alohida guruhlarga ajratadi. Masalan:Akmal – ot so’z turkumidagi so’z bo’lsa, men zamiriy otdir.
Shunga qo’shimcha tarzda, tilshunos olim A. Nurmonov shunday fikr berib ketadi. Ot, sifat, son, ravish, fe’l turkumidagi so’zlar birlamchi aniq nomlar. Olmosh ifoda etgan nom ikkilamchi, umumiy nom hisoblanadi

O’zbek tilida so’z yasalishiga oid asosiy tushunchalar quyidagilar: Olmoshlarning ishoraviy ma’nosiga ko’ra turlari:

1.kishilik olmoshlari

2.ko’rsatish olmoshlari.
3.o’zlik olmoshi
4. belgilash olmoshlari
5. so’roq olmoshlari
6.gumon olmoshlarii
7. bo’lishsizlik olmoshi
So’z yasash usullari
1.Grammatik so’z yasash usuli: affiksatsiya, kompozitsiya,konversiya
2.leksik-semantik usulda so’z yasash.(ma’no o’zgarishi orqali hosil qilinadi)
3.Fonetik usul bilan so’z yasash(fonetik o’zgarishlar yordamida)

SO’Z YASALISH ASOSI-ga nisbatan ,,so’z yasalishi uchun asos bo’luvchi lug’aviy birlik” o’xshatishini bersak mantiqqa to’g’ri keladi.
SO’Z YASOVCHI-so’z yasalish asosiga nisbatan olinib, unga qo’shiladigan va yasama so’zni hosil qiladigan birlik tushuniladi.
So’roq olmoshlari
So’rash ma’nosini bildiruvchi olmoshlar orqali muayyan shaxs, predmet, belgi yoki harakatni
aniqlash maqsadi nazarda tutiladi.
Belgilash olmoshlari
Belgilash olmoshlari- predmet, shaxs, belgiga nisbatan yig’indini, to’dani ifodalaydi. Hamma, yalpi, har kim, barcha, butun
Gumon olmoshlari muayyan predmet, shaxs,belgi yoki harakat xususida o’ta mavhum tushunchani bildiradi.
Gumon olmoshlari

Gumon olmoshi hosil qilinishi:

Asos
Asos
Yangi so’z

Bo’lishsizlik olmoshlari

boshqa turdagi olmoshlar bilan tasdiq yoki inkor anglatish nuqtai nazaridan o’zaro oppozitsiyaga kirishadi
Olmosh o’ziga xos yasalish tizimiga ega.
U affiksatsiya va kompozitsiya
usulida yasaladi. Ko’rsatish, belgilash – jamlash,
gumon So’roq bo’lishsizlik vositasida yasaladi. Affiksatsiya ko’proq gumon olmoshida uchraydi.
Olmosh derivatsiyasi
Kompozitsiya usuli-bu usul vositasida qo’shma, juft, takroriy olmoshlar hosil qilinadi

Ko’rsatish olmoshi	So’roq olmoshi	Belgilash olmoshi	Bo’lishsizlik olmoshi
Ana bu. Ana shu	Nima uchun? Nima sabab?	Har kim, har qancha	Hech kim
U-bu, ana- mana	-	-	-
Shu- shu, o’sha- o’sha	Kim-kim	Barcha- barcha, butun- butun	-

Olmoshlardan boshqa so’z turkumlari yasalishi mumkin. Masalan, shunday.
Shu o’rinda qo’llaniluvchi necha olmoshi tartib sonlarga nisbatan so’roq bildiruvchi –inchi affiksini hosil qiladi.
Olmoshlarning o’ziga xos yasovchi affikslari mavjud emas.

O’zbek tilida olmoshlarning yasalishi masalasi munozarali. Olmoshlarning yasalish xususiyati tadqiqi tilshunosligimiz oldida turgan vazifalardan biri bo’lib kelmoqda

• O’zbek tilida olmoshlarning yasalishi masalasi munozarali. Olmoshlarning yasalish xususiyati tadqiqi tilshunosligimiz oldida turgan vazifalardan biri bo’lib kelmoqda

Foydalanilgan adabiyotlar:
1..Sayfullayeva R va boshqalar. “ Hozirgi o’zbek adabiy tili”- T: toshkent-2007
211-214-betlar
2.Shoabdurahmonov Sh va boshqalar “ Hozirgi o’zbek adabiy tili” –T: Toshkent
“ O’qituvchi”- 1980. 290-324- betlar
3. Nurmonov A va boshqalar “O’zbek tilining nazariy grammatikasi” T: Toshkent-”yangi asr avlodi” 64-68-betlar.
.
E’tiboringiz uchun rahmat!