Samarqand davlat universiteti biologiya fakulteti odam va hayvonlar fiziologiyasi va biokimyosi kafedrasi

2.1-rasm. shartli refleksning shakllanishi (i.p.pavlov bo‘yicha)

Shartli refleks organizm adaptatsiyasida muhim ahamiyatga ega bo‘lib, ular tufayli organizmning xulq-atvorida o‘zgaruvchan sharoitlarga mutanosiblik va egiluvchanlik paydo bo‘ladi. Barcha shartli reflekslarning paydo bo‘lishida markaziy asab tizimining yuqori bosqichlari ishtrok etishi kerak. Shartli reflekslarning o‘ziga xos xususiyati, ularni organizmning individual hayoti davomida hosil bo‘lishi va doimiy bo‘lmasligida, organizmning holati va muhit sharoitlarini o‘zgarishiga bog‘liq ravishda yo‘qolishi yoki aksincha yangidan paydo bo‘lishligida. Shartli reflekslarning vaqtinchalik xususiyatga ega ekanligi tormozlanish jarayoni mavjudligi bilan ta’minlanadi va u qo‘zg‘alish jarayoi bilan birgalikda shartli-reflektorli faoliyat dinamikasini belgilaydi.

Shartli reflekslar moslashish xususiyatiga ega bo‘lib, xulq - atvorni konkret atrof-muhit sharoitlariga moslashgan va plastik holatga keltiradi. Har qanday shartli reflekslarni hosil qilish uchun bosh miyaning yuqori bo‘limlari ishtrok etishi zarur. Shartli reflekslar har bir turning konkret vakilini individual hayoti jarayonida orttiriladi va yo‘q bo‘ladi. Individual xotiraga, xar qanday shartli ta’sirlovchi va shartsiz javob reaksiyasini tasodifan mos kelishi yozilmaydi, faqat ularning vaqt jihatdan ancha mos kelish ehtimolligi borlarigina yoziladi. Boshqa tasodifan hosil bo‘ladigan barcha aloqalar tormozlanadi. Shartli reflekslar signalli xususiyatga ega, ya’ni keyinchalik paydo bo‘ladigan shartsiz refleksni oldini oladi va organizmni unga moslashtiradi. Shartli reflekslar yordamida hayvonlar havfning oldini olish yoki o‘ljani ushlab olishga, boshqa jinsdagi hayvon bilan uchrashuvga va shu kabilarga tayyorlanishi mumkin.

Shunday qilib, shartli reflekslar – odam va hayvonlarning individual orttirilgan tizimli moslashuv reaksiyasi bo‘lib, markaziy asab tizimida shartli (signalli) ta’sir etuvchi va shartsiz reflektorli akt o‘rtasida vaqtinchalik bog‘lanish paydo bo‘lishi asosida vujudga keladi.