Samarqand davlat universiteti biologiya fakulteti botanika kafedrasi

 
 
 
51 - rasm. Vegetativ ko‘payish: 
1 – bodyak (4,5,6), 2 – maymunjon, 3 – ajriq (7,8,9). 
 
O‘simliklarning deyarli barchasida vegetativ ko‘payish kuzatiladi. Ko‘pgina ipsimon va 
plastinkasimon  suvo‘tlar,  lishayniklarning  tallomlari  qismlarga  ajraladi  va  ulardan  mustaqil 
o‘simlik rivojlanadi. Vegetativ ko‘payishning eng sodda usuli – maxsus organlarsiz tananing 
parchalanishdir.  Suvosti  hayot  tarziga  moslashgan  gulli  o‘simliklar  ayrimlari  shu  tarzda 
ko‘payadi,  masalan  elodeya.  Shu  usulda  ko‘payadigan.  Elodeya  XIX  asrda  Evropada 
keltirilgan va suv havzalarda shu qadar ko‘payganligi sababli halq tomonidan “suv vabo” si 
deb nom olgan. 
Gulli  o‘simliklar  vegetativ  ko‘payishi  shoxlangan  ildiz  poyaning  eski  qismlarining 
parchalanishi,  kaudeks  va  o‘q  ildizning  to‘liq  partikulyasiyasida,  zich  shoxlarning  ajralishi, 
ildiz  bachkilarini  beruvchi  ildizning  oraliq  qismlarining  parchalanishi,  yangi  o‘simliklarning 
boshlang‘ichlarini  hosil  qiladi,  tugunak  va  piyozboshlar  ko‘rinishida,  yer  ustki  va  yer  ostki 
stolonlar  ko‘rinishida  namoyon  bo‘ladi.  Barcha  holatlarda  regeneratsiya  manbai  birinchi 
navbatda bo‘g‘im oralig‘idagi yoni qo‘shimcha kurtaklar hisoblanadi. Vegetativ ko‘payishda 
asosiy xususiyat poyali qismlarda ildiz hosil qiluvchi xususiyatning mavjudligidir. 
Marshansiyaning  gerbariysini  olib,  marshansiya,  ayrim  paporotniklar  va  gulli 
o‘simliklarning vegetativ ko‘payishga moslashgan maxsus “chiqaruvchi kurtaklari” ni ko‘rib 
chiqamiz.  Odatda  “chiqaruvchi  kurtaklar”  tuban  o‘simliklar  (lishayniklar)  va  moxlar  uchun 
qo‘llaniladi.  O‘simliklarda  poyalar  juda  ko‘plab  paydo  bo‘ladi  va  urug‘  singari  to‘kiladi. 
To‘kilgan kurtaklarning rivojlangan o‘simliklar yosh ko‘rinadi va urug‘ o‘simtalarini eslatadi. 
Semizo‘tlar  oilasiga  mansub  briofillyum  (Bryophyllum)  o‘simlikni  olamiz.  Uning  tishli 
barglarining  chetki  qirraning  har  bir  o‘ymasida  qo‘shimcha  kurtaklar  paydo  bo‘ladi,  u  esa 
o‘sib (2 – 3 bargdan iborat) kichik to‘pbargni hosil qiladi, bu esa 1 – 3 qo‘shimcha ildizlarni 
beradi. To‘pbarglar barglardan to‘kiladi va ko‘p sonli o‘simtalarni beradi. Bunday vegetativ 
kurtaklar  xonada  ko‘paytiriladigan  ayrim  paporotniklarning  barglari  chetlari  va  tomirlarida 
kuzatiladi.  
Briofillyumning  vegetativ  poyasining  tuzilishi  tipik  bo‘lib  uning  poyasi  va  barglari 
metomorfozga uchramagan va maxsus zahira saqlovchi a’zolari hosil qilmaydi. Ba’zida tashqi 

---

 
235 
kurtaklar  piyozcha  yoki  tugunak  ko‘rinishida  o‘zgargan  bo‘lishi  mumkin,  vegetativ 
ko‘payishdagi  ixtisoslashgan  organlar  qatoriga  ayrim  suvo‘tlari  yani  o‘qbarg  kabi 
o‘simliklarning qishlovchi kurtaklarini kiritish mumkin. Kuzda chiriyotgan ona o‘simlikning 
poyasidan  ajraladi  va  loyqaga  ko‘miladi,  bahorda  suv  yuzasiga  chiqadi  va  yangi  o‘simlik 
hosil bo‘ladi.  
Piyozli  qo‘ng‘irbosh  gerbariysini  olib  biz  ayrim  bug’doydoshlarda  gullar  o‘rnidagi 
to‘pbarglarda  vegetativ  kurtaklar  ko‘rinishidagi  vegetativ  poyalar  xos  bo‘lishini  ko‘rish 
mumkin.  Bu hodisani  tirik  tug‘ilish deb qabul  qilish  kelishilgan, ammo bu haqiqiy tug‘ilish 
emas.  Ko‘pincha  yovvoyi  holda  o‘suvchi  piyozlarda  to‘pgullarida  piyozchalarning  hosil 
bo‘lishi kuzatiladi.