189
makkajo’xorining qo’shimcha ildizlar shu xizmatni o’taydi; ikkinchidan tuproqdan suv va
mineral tuzlarni olib turadi. Bundan tashqari ildiz organik birikmalar (aminokislotalar,
gormonlar, alkaloidlar)ni sintezlash vazifasini ham bajaradi. Ba’zan, ildizda zapas organik
moddalar to’planadi (seret ildizlar). Ba’zi o’simliklarda vegetativ ko’payish organi vazifasini
ham bajaradi.
Ildiz o’sish va rivojlanish davrida tuproqqa turli xil moddalar ajratadi (masalan, karbonat
angidrid gazi, organik kislotalar, uksus va olma kislotasi, qand va h.k.). Bu moddalar tuproq
tarkibidagi mikroorganizmlar (zamburug’lar va bakteriyalar) bilan hamkorlik qiladi. Ularning
faoliyati natijasida hosil bo’lgan moddalar esa ildiz sistemasi orqali o’zlashtiriladi.
Ba’zi o’simliklarda, nafas olish ildizlari hosil bo’ladi: bunday ildizlar botqoq joyda
o’sadigan o’simliklarda (masalan, Shimoliy Amerikadagi botqoq kiparisi) botqoqdan chiqib
turadi. Tropik o’rmonlardagi daraxt shoxlarida va po’stloqlarida o’rnashib parazitlik qilmasdan
o’sadigan epifit (yunon. epi-ustida, fiton-o’simlik) deb ataladigan o’simliklarda pastga osilib
turadigan havo ildizlar gigroskopik suvlarni shimib olish xususiyatiga ega.
Ildiz o’simliklarning markaziy o’q organ hisoblanib, uchki (epikal) qismida joylashgan
meristema hujayralarini bo’linishi natijasida beto’xtov o’sadigan va radial tuzilishga ega bo’lgan
organdir. Unda hech vaqt barg va tashqi (ekzogen) kurtaklar hosil bo’lmaydi. Initsial hujayralar
doimo qin (g’ilof) bilan o’ralgan.
Ko’pchilik o’simliklarning yosh ildizi apeks (uchi) da morfologik jihatidan aniq
ifodalangan o’suvchi va so’ruvchi qismlarda shakllanadi. O’suvchi, so’ruvchi qismga nisbatan
ancha kuchli ravishda bo’yiga o’sib, tuproqning chuqur qatlamlarigacha yetib boradi va yer osti
suvlarini shimib olish uchun xizmat qiladi. Ildizning bo’yiga o’sishi apeksning meristemaga
hujayralarini bo’linishi vositasida sodir bo’ladi.
O’sish qismining yuqorirog’ida ekzoderma hujayralaridan so’ruvchi tukchalar rivojlanadi.
Tukchalar bir qavat hujayralardan tashkil topgan bo’lib, elastik xususiyatga ega. Ularning
uzunligi 0,3-10 mm atrofida bo’ladi. Tuproqning qaysi qatlamida joylashgan ildizda yuzaga
kelsa, shu ardagi suv va mineral tuzlarni faol so’rib olish uchun xizmat qiladi va ildizning
so’ruvchi yuzasini 5-10 baravar, ba’zi o’simliklarda esa 40 barobar oshishga sababchi bo’ladi.
Tukchalar uzoq yashamaydi, ular 10-15 kunda hayotchanligini yo’qotib, kelgusi bahorda
ildizning boshqa joyidan yangidan yuzaga keladi.
O’rta Osiyoning cho’l va chala cho’llarida o’suvchi o’tchil o’simliklarning ildizlarida
efemer (yunon. efimeros-bir kunli, umri qisqa) deb ataladigan tukchalar hosil bo’ladi. Shu
tukchalar bahorda namgarchilik vaqtida tuproqni yuza qismidagi suv va mineral tuzlarni so’rish
uchun xizmat qiladi.
Odatda, o’simlik tuproq orasida juda katta ildiz sistemasini yuzaga keltiradi. Uning hajmi
o’simlikning shoh-shabbasidan bir necha marta katta bo’lishi mumkin.
Ildiz sistemasi – asosiy, yon, qo’shimcha ildizlarning yig’indisidan tashkil topadi. Asosan
ikki xil: o’q ildiz va popuk ildiz sistemalari mavjud.
O’q ildiz asosiy yoki (bosh) ildizdan iborat bo’lib, poya bilan ildiz bo’g’izi orqali
tutashadi. Bu ildiz poyaning davomidek bo’lib ko’rinadi. Shuning uchun ham ba’zi
adabiyotlarda
uni ildizpoya deyiladi.
O’q ildizda asosiy ildiz murtak (embrion) dan o’sib chiqqandan so’ng yon ildizlar yuzaga
keladi. Ular akropetal yo’l bilan, ildizning o’sish nuqtasidan yuqoriroqda ya’ni so’ruvchi
zonadan o’sib chiqadi. O’q ildiz asosan ikki pallali o’simliklarga hosil bo’ladi, shu bilan birga
shu xil o’simliklarning ba’zasida (masalan, zamburug’da) o’q ildiz yaxshi rivojlanmaydi. O’q
ildiz cho’l sharoitida o’suvchi o’simliklarda (yantoq, shuvoq, lagoxilus, saksovul va
boshqalarda) ayniqsa uzun bo’lib 5-15 m va ko’proqqa yetadi.
Yon ildizlar endogen (endo-ichki) yo’l bilan, ya’ni ichki peritsikl hujayralarning bo’linishi
natijasida birlamchi yog’ochlik bog’lamlari qarshisida do’mboqchalar (bo’rtmalar) ko’rinishida
hosil bo’ladi va to’g’ri qator holida joylashib, akropetal tartibda shoxlanadi. Hosil bo’lgan burma
o’sib o’q ildizning birlamchi po’stlog’idan o’ziga yo’l ochib tashqariga tomon o’sadi. Yon
ildizlar o’z navbatda tarmoqlanib, bir xil tarmoqdan ikkilamchi, uchlamchi yon ildizlar
rivojlanadi.
190
O’simliklarda o’q ildiz, yon ildizdan tashqari qo’shimcha ildizlar hosil bo’ladi.
Qo’shimcha ildizlar endogen yo’l bilan meristema xususiyatini saqlab qolgan to’qimalar:
peritsikl, kambiy fellogendan yuzaga keladi. O’simliklarning hayotida qo’shimcha ildizlar katta
ahamiyatga ega, ular ildiz sistemasini yuzaga kengaytiradi. Bu ildizlar o’simlikni mahkamlab,
uni oziqlanish sharoitini yaxshilaydi. Shuning uchun ham qishloq xo’jaligida pomidor,
kartoshka, karam, makkajo’xori kabi o’simliklarga ishlov berilganda atrofiga tuproq o’yib
qo’yish yo’li bilan qo’shimcha ildiz paydo bo’lishini tezlatish mumkin.
Qo’shimcha ildizlar ikki pallali o’simliklardan ham poyaning pastki qismida paydo bo’ladi
(masalan, qo’ypechak, bo’ritikan va boshqalari).
O’simliklarning qo’shimcha ildiz hosil qilish xususiyatlariga asoslanib, qishloq xo’jalik
amaliyotida tok, tol, terak, chakanda kabi o’simliklar vegetativ (qalamcha, parxesh) yo’l bilan
ko’paytiriladi.
Yuksak sporali o’simliklar – plaunlar, qirqbo’g’imlar, qirqquloqlarda-asosiy ildiz
bo’lmaydi, rivojlanishning boshlanishida ularda qo’shimcha ildizlar hosil bo’ladi. Bu xildagi
ildiz sistemasi primitiv bo’lib
birlamchi gomoriza (yunon. gomoyos-bir xil, riza-ildiz) deb
ataladi.
Yopiq urug’li o’simliklarning ko’pchilik vakillarida urug’ unib chiqqandan so’ng, avvalo
o’q ildiz rivojlanadi, lekin ma’lum vaqt o’tgandan so’ng, asosiy o’q ildiz quriydi va qo’shimcha
ildizlar taraqqiy etadi. Bu xildagi ildiz sistemasiga
ikkilamchi gomoriza ildiz sistemasi deyiladi
(masalan, qulupnay, kartoshka, oq qaldirmoq va boshqalar). Ba’zan qo’shimcha ildizlar,
qisqargan ildizpoyalardan ham rivojlanadi (masalan, zubturum) va
ipsimon ildiz sistemasini hosil
qiladi.
Ildiz sistemasining tuproqda bunday joylanishi o’simliklarni har xil namlik miqdoriga
moslashish darajasini ko’rsatadi.
Yuqorida ko’rsatib o’tilgan tushunchalar ildiz sistemasi to’g’risida boshlang’ich
ma’lumotlar hisoblanadi. Chunki ildiz sistemasi o’simliklarning yoshi, atrofdagi boshqa
o’simliklar ildizlari bilan bo’ladigan munosabatlari, yil fasllarining almashuvi bilan doimo
o’zgarib boradi. Binobarin ildiz sistemasining rivojlanishida, ro’y beradigan o’zgarishlarni
bilmasdan, uni o’rganmasdan, o’lkamizdagi cho’l, adir, tog’larda o’sadigan o’rmonlardagi
o’simliklar jamoasi uyushmasi o’rtasidagi munosabatlarni bilish qiyin.
Madaniy o’simliklar ildiz sistemasining xususiyatlarini o’rganish dehqonchilik,
o’simlikshunoslik, agronomiya sohasida muhim ahamiyatga ega. Yerni haydash va unga ishlov
berish usullari (o’g’itlash, sug’orish, chopish) kabi ishlarning hammasi tuproq strukturasini
yaxshilash qishloq xo’jalik ekinlarining ildiz sistemasini mukammal rivojlanishiga va
hosildorlikni oshirishga qaratilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: