Samarqand davlat universiteti biologiya fakulteti botanika kafedrasi

 
1. Mevalarning umumiy ta’rifi. 
Meva  –  yopiq  urug‘li  o‘simliklaring  xarakterli  organlaridan  biri  hisoblanadi.  Meva 
urug‘lanishdan  keyin  gulda  ro‘y  beradigan  o‘zgarishlardan  so‘ng  yuzaga  keladi.  Mevalar 
urug‘ning  yetilishiga,  himoya  qilishiga,  tarqalishiga  xizmat  qiladi.  Shu  sababdan  ularning 
tuzilishi va morfologik ko‘rinishi juda xilma-xildir. 
Meva  –  gulli  o‘simliklar  taraqqiyotining  eng  oxirgi  davri  bo‘lib,  ko‘payish  organi 
vazifasini bajaradi. 
Mevalarni  aniqlashda  ulardagi  ba’zi  belgilar  chunonchi:  meva  po‘sti  p  e  r  i  k  a  r  p  iy 
(yunon.  peri-atrofida;  karpos  meva)  ning  tuzilishi,  mevaning  ochilishi  yoki  to‘kilishi  hamda 
mevani tarqalishi e’tiborga olinadi. 
Meva po‘sti p e r i k a r p i y – mevaning ustki qavati bo‘lib, tuguncha yoni hamda gulning 
boshqa organlarini qo‘shilib o‘sishidan hosil bo‘ladi. Perikarpiy ustida har xil o‘simtalar: tikan, 
qanotchalar, tukchalar bo‘lib, mevalarni tarqalishiga imkon yaratadi. Meva po‘sti uch qavatdan 
iborat:  tashqi  qavat  ekzokarpiy  (yunon.  ekzo-tashqi,  karpo-meva),  ichki  qismi  endokarpiy 
(yunon. ekzo-ichki) va ularni orasida turadigan o‘rta qism mezokarpiy (yunon. mezos-o‘rta) dan 
iborat. Mevalarning tuzilishidagi bu qatlamlarni hamma vaqt ham bir-biridan ajratib bo‘lmaydi. 
Ularni  ko‘pincha  danak  shaklidagi  mevalarda  ko‘rish  mumkin.  Masalan,  danaklarda  tashqi 
yupqa –  ekzokarpiy, mevani  yoyish mumkin bo‘lgan etdor mezokarpiy va yog‘ochsimon qattiq 
(danak)  –  endokarpiydan  tashkil  topgan.  Haqiqiy  yoki  rezavor  –  donsiz  yumshoq,  shirali 
mevalarda bu qatlamni ajratib bo‘lmaydi. 
Mevalarni morfologik xususiyatiga qarab ularni ikkita katta sun’iy sistemaga (ho‘l sersuv) 
va quruq mevalarga ajratish mumkin. Ular ochiladigan (bargcha, dukkak, qo‘zoq va qo‘zoqcha, 
ko‘sak (chanoq) va ochilmaydigan quruq mevalar. Ochilmaydigan quruq  mevalarda faqat  bitta 
urug‘ bor (yong‘oq yoki yong‘oqchalar, o‘rmon yong‘og‘i, pista, doncha va boshqalar). 
Mevalarni tabiiy sistemaga solishda ularni qanday ginetseydan hosil bo‘lganligini e’tiborga 
olib  morfologik  jihatdan  apokarp,  sinokarp,  parakarp  va  lizokarp  guruhlarga  ajratish 
mumkin.  Apokarp  mevalar:  ko‘p  mevali  va  bir  mevalilarga;  sinkarp  mevalar  ustki  va  ostki 

---

 
142 
tugunchalilarga bo‘linadi. Bundan tashqari mevalarni ochilishi xususiyatiga va tarqalishiga qarab 
ham sistemaga ajratiladi. 
A p o k a r p m e v a l a r (yunon. apo-aks, inkor; karpos- meva) – tutashmagan meva yoki 
murakkab meva, ya’ni yuqori gul tugunchasidan hosil bo‘ladigan bir necha urug‘chi barglardan 
tashkil topgan meva a p o k a r p  meva deb ataladi. Bunday xildagi mevalar ko‘pmevalilarga xos 
belgi bo‘lib, ayiqtovondoshlar, magnoliyadoshldar, ra’nodoshlar, burchoqdoshlar oila vakillarida 
uchraydi. 
Ko‘pincha urug‘chi  barglar bir-biri bilan tutashib murakkab bargli mevalarni hosil  qiladi 
(magnoliya,  pion).  Evolyutsiya  jarayonida  ko‘pbargchali  murakkab  mevalardan  urug‘chi 
barglarni reduksiyalanishidan b a r g ch a kelib chiqqan. 
Bitta urug‘chi bargdan hosil bo‘lgan bir chanoqli meva bargcha, bargak yoki monokarp 
meva  deb  ataladi.  Bunday  mevalar  kelib  chiqishi  jihatidan  juda  ham  sodda  (primitiv) 
hisoblanadi. 
Bargakning maxsus moslanishidan bitta meva bargchaga ega bo‘lgan bir onali quruq meva 
– dukkak kelib chiqqan. Dukkak ochilishi xususiyati bilan bargchadan farq qiladi. Dukkakning 
ochilishi  tepadan  tagigacha  ikki  tomondan,  qorni  va  orqa  chokidan  yorilib  ochiladi.  Bunday 
meva xili burchoqdoshlar, sezalpindoshlar, mimozadoshlara xos belgidir. 
Nihoyat, barchadan mezokarpning sukkulentlanish (lot. sukkus-shira, sukkulentus- shirali), 
endokarpni yog‘ochlanishi va urug‘larni kamayishi natijasida d a n a k l i mevalar kelib chiqqan. 
Danakli mevalarning aksariyati bir xonali, bir urug‘lidir (olcha, gilos, qaroli, o‘rik, bodom), ko‘p 
danaklilarga  do‘lana,  ituzum  misol  bo‘la  oladi.  Danakli  mevalar  ustki  tugunchadan  yuzaga 
keladi.  Bir  uyali  danakli  mevalarni  yoki  qattiq  yog‘ochsimon,  meva  ichi  (danagi)  ko‘pincha 
sersuv (olxo‘ri, olcha, o‘rik, shaftoli) yoki quruq (bodom, yong‘oq ) tolasimon (kakos palmasi) 
va boshqalar. 
Ko‘p  uyali  danakli  murakab  mevalar  atirguldoshlar  oilasining  (malina,  jujagat, 
maymunjon,  parmachak)  vakillarida  uchraydi.  Bularni  shirador  danakchali  mevasi  gul  o‘rnida 
hosil bo‘ladi. Har qaysi danakcha etli shirador mezokarp va toshg o‘xshash qattiq endokarpdan 
iborat  bo‘lib,  uni  ichida  faqat  bitta  urug‘  joylashadi.  Maymunjonni  mevasi  pishgandan  keyin 
qavarib chiqqan gul o‘rnidan osongina ajraladi, jujag‘atning esa gul o‘rni bilan uziladi. 
S  i  n  k  a  r  p  m  e  v  a  l  a  r  (yunon.  sin-birgalikda,  karpos-meva)-eng  ko‘p  uchraydigan 
mevalar  guruhidan  hisoblanadi.  Morfologik  jihatidan  sinkarp  mevalar  (ko‘sak  yoki  chanoq, 
bo‘linadigan  (merikarpiy),  ochiladigan,  senobiy,  qo‘zoq  va  qo‘zoqcha,  qanotli,  rezavor  yoki 
yumshoq meva) va boshqa ko‘pgina xillardan iborat. 
Ko‘sak yoki chanoq ko‘p urug‘li meva. Ular ikkita, undan ko‘p meva bargchalardan tashkil 
topadi.  Bir  yoki  ko‘p  uyali  bo‘ladi.  Bunday  mevalar  loladoshlar,  sigirquyruqdoshlar, 
ituzumdoshlar,  zubturumdoshlar,  chinniguldoshlar,  toldoshlar,  binafshadoshlar,  ko‘knordoshlar, 
qo‘ng‘iroqdoshlar,  pashmakdoshlar  va  boshqa  bir  necha  oilalarda  uchraydi.  Ularni  ochilish 
xususiyati  bir  xil  bo‘ladi;  chunonchi,  qalpoqchalar  (mingdevona,  semizo‘t,  zubturum  va 
boshqalarda)  teshikchalar  (ko‘knor,  qo‘ng‘iroq  gulda)  tepa  tishchalar  (chinnigul, 
navro‘zgullarda),  usti  uchidan  pastki  uchigacha  uzunasiga  o‘tadigan  yoriqchalar  (bangidevona, 
orxisdoshlar, binafsha, piyozdoshlar va boshqalar) vositasi bilan ochiladi.  
Bo‘linadigan mevalar – (merikarpiy yunon. meris-bo‘lakcha, parcha; karpos-meva) – ikki 
yoki ko‘p uyali ostki va o‘rta tugunchadan hosil bo‘ladi va yetilgandan keyin ikki yoki bir necha 
bo‘laklarga bo‘linadi. Masalan, tugmachagul, gulxayri, ziradoshlar, yalpizdoshlar va boshqalarda 
bo‘ladi. 
Merikarpiy  mevalar  orasida  bir  urug‘li  ayrim  bo‘g‘imlarga  bo‘linib  ochiladigan  mevalar 
ziradoshlar oilasining ko‘pchilik vakillarida uchraydi. Nihoyat merikarpiy mevalarni yana bir xili 
yalpizdoshlar,  kampirchopondoshlar  oilalarining  vakillarida  uchraydi.  Bunday  mevalar  senobiy 
deb  ataladi.  Senobiy  ustki  tugunchadan  hosil  bo‘ladi,  uning  ikkita  meva  barglari  uzunasiga  va 
ko‘ndalangiga  bo‘lingandan  keyin  to‘rt  bo‘lakli  meva  rivojlanadi.  Har  bir  bo‘lak  mevada  bitta 
urug‘ bo‘ladi (masalan, lagoxilus – ko‘kparang, rayhon va boshqalarda). 

---

 
143 
Yong‘oqcha (kichik meva) – ustki tugunchadan hosil bo‘ladigan bir urug‘li quruq mevalar 
kiradi. Ularning qobig‘i yog‘ochlangan po‘st bilan o‘ralgan (ayiqtavon, esparset) mevalari misol 
bo‘ladi. 
Q a n o t ch a l i m e v a – merikarpiy xildagi mevalarni bir turi. Bunday mevalarni yonida 
po‘tsimon yoki pardasimon yassi ortig‘i bo‘ladi (zarang, qayrag‘och, shumtol va boshqalarda). 
Q  o‘  z  o  q  v  a  q  o‘  z  o  q  ch  a  -  ikki  uyali  sinkarp  meva  bo‘lib,  tushib  ketadigan  ikkita 
qalpoqchaga  o‘xshab  pastdan  tepasigacha  yoriladi,  qalpoqchalarni  orasidagi  to‘siqda  urug‘lar 
bo‘ladi. Meva bo‘yi enidan to‘rt barobar ortiq bo‘lsa qo‘zoq, undan kam bo‘lsa qo‘zoqcha deb 
ataladi,  ba’zan  qo‘zoq  bo‘g‘inli  bo‘lishi  mumkin.  Bu  xildagi  mevalar  butguldoshlar  oilasining 
vakillariga xos belgidir. 
R  e  z  a  v  o  r  yoki  yu  m  sh  o  q  meva  -  bu  xildagi  mevalar  ustki  yoki  ostki  tugunchadan 
yuzaga  keladi,  mevachi  barglar  soni  ham  har  xil  o‘sadigan  ananas  hamda  non  daraxti 
(Artocarpus) mevalar misol bo‘ladi.