Samarqand davlat universiteti biologiya fakulteti botanika kafedrasi

endospermli urug‘lar deb ataladi. 
Endospermli  urug‘lar  ko‘pincha  birpallalilar  (bug‘doydoshlar,  piyozdoshlar),  ikkipallali 
o‘simliklardan ituzumdoshlar, ziradoshlar, sutlamadoshlar (kanakunjut)da uchraydi. 
Ko‘pgina  o‘simliklarda,  aksincha,  murtak  o‘sib,  endospermni  o‘zlashtirib  yuboradi  va 
endosperm urug‘ po‘sti ostida bir necha qator hujayralar shaklida qoladi yoki butunlay qolmaydi 
(burchoqdoshlar,  qoqio‘tdoshlar,  butguldoshlar,  ra’nodoshlar  va  hokazo).  Bu  xildagi  urug‘lar 
endospersiz  urug‘lar  deb  ataladi,  endospermsiz  urug‘larning  urug‘  po‘sti  ostida  yirik 
urug‘pallalari bo‘lib, ularni to‘qimalarida oziq moddalar to‘planadi (qovoq, loviya). 
Perispermli  urug‘larga  qora  murch,  lavlagi  va  boshqalar  misol  bo‘la  oladi.  Perisperm 
urug‘ po‘sti ostida joylashgan bo‘lib, nutsellusdan rivojlanadi. Bu xildagi urug‘larga murtak juda 
ham  kichkina  bo‘ladi,  uni  har  tomondan  g‘amlovchi  to‘qima  o‘rab  oladi.  Endosperm  va 

---

 
138 
perisperm murtakka taqalib turgani uchun urug‘ o‘sayotgan vaqtda, murtak ulardagi barcha oziq 
moddalarni  so‘rib  oladi.  Binobarin,  endosperm  va  perispermdagi  oziq  moddalar-murtakning 
dastlabki ozig‘i va uni rivojlanishi uchun asosiy zamindir. 
Oqsil  yoki  aleyron  (yunon.  Aleyron  -  un)  donachalari  shaklida  bo‘lib,  endospermni  eng 
tashqi  yupqa  qavatini  tashkil  etadi  (bug‘doy,  arpa  va  boshqa  shu  kabi  donlar).  Ko‘pchilik 
o‘simliklarda  urug‘  shu  qadar  suvsizlanadiki,  ular  juda  ham  qattiq,  shishasimon  va  hatto 
toshsimon bo‘lib qoladi (masalan, finik palmasi). 
Urug‘  nishi  davrida  murtak  tomonidan  endosperm  moddalari  o’zlashtiriladi  va  shundan 
so‘ng uning hujayralari yemiriladi.