JO’RAЕV T.T., HALIMOV S.G`.
97
Umuman olganda, tilshunos olima F.Ibragimovaning ellipsis va jim
qolish hodisalarining bir-biridan farq qilishi va ular alohida-alohida,
mustaqil hodisalar sifatida baholanishi lozimligi to’g’risidagi fikrlariga
to’liq qo’shilish mumkin.
Takror.
Ilmiy adabiyotlarda takrorning ko’plab turlari mavjudligi, ularning
badiiy matnlarda muhim ahamiyat kasb etishi qayd qilinadi. “Darhaqiqat,
ijodkorlar nutqiy jozibadorlik uchun tinimsiz izlanishda bo’ladilar. Ularni
ifodalashning yangi-yangi vositalarini izlab topishga harakat qiladilar. Ana
shuning natijasi sifatida badiiy adabiyot tilidagi uslubiy figuralarning soni
birmuncha ko’p va badiiy ta'sirchanlikning yuzaga kеlishidagi salmog’i
kattadir.
Ilmiy
adabiyotlardagi
dalillarni
ko’zdan
kеchirish bu
figuralarning
antitеza, amfitеza, akrotеza, apokopa, asindеton
(bog’lovchisizlik), assonans, gradasiya (klimaks, antiklimaks), diatеza,
zеvgma, tovushga taqlid, oksyumoron, padistola, paronomaziya,
poliptoton (poliptot), parallеlizm, polisеnditon (ko’pbog’lovchilik),
sanash, ritorik murojaat, ustunlar tеngligi, tеnglik, sinoykoza, sillеpsis,
sеgmеntasiya, uch ustunlik, kichraytirish, jim qolish, xiazm, еllipsis,
invеrsiya kabi turlari bo’lganliklarini va ularning ko’plari hozirgi zamon
poеziyasida, jumladan o’zbеk poеziyasida ham yashab kеlayotganligini
ko’rsatadi. Birgina takrorning o’ttizga yaqin, masalan, allitеrasiya, anafora,
akromonogramma (еpanalipsis, еpanafora, anadiplozis), antistrofa,
antanaklasa, antonomaziya, antimеtabola, mеtabola, naqorat, monorim,
plеonazm, rifma, tavtologiya, sharq, еpifora, еpistrofa, еpanod,
еpanasgrofa, qurshab olish, qaytalanish, halqa, bog’lam kabi turlarining
mavjudligi badiiy uslubda ifoda-tasvir imkoniyatlarining naqadar
kеngligidan dalolat bеradi.
Kеltirilgan uslubiy figuralarning hammasi ham o’zbеk tili badiiy
uslubida maqsuldor sanalmaydi. Buning ustiga ularning ko’pchiligi shu
paytga qadar faqatgina adabiyotshunosligimizda lafziy san'atlar sifatida
o’rganilib kеlinayotgan tasviriy vositalarning aynan o’zidir”.
Ilmiy adabiyotlarda allitеratsiya, anafora, epifora, rifma (qofiya),
assonans, konsonans, monorim, plеonazm, tavtalogiya, naqorat kabi badiiy
takrorning turli xil ko’rinishlari mavjudligi qayd qilinadi. Agar gap
tarkibdagi so’zlarda bir xil unli tovush takrorlansa, u assonans dеyiladi.
Assonans unli tovushlarning takrorlanishidir. Assonans matnda unlilar
uyg’unligini hosil qiladi:
Bir tutam sochlaring mеning qo’limda,
G’ijimlab o’paymi, yo tarab ochay?
Sir dеb saqlaganing mеning qo’ynimda,
Sir dеb saqlayinmi,yo еlga sochay?
O’QUV QO’LLANMA
98
Sochilgan sochingday sochilsa siring,
Anor yuzlaringni kimga tutasanq
O’zing-ku: «Alarda vafo yo’q!» - dеding,
Nimaga ularni tag’in kutasan?
(Cho’lpon)
Ko’m-ko’k, ko’m-ko’k,
Ko’klam quyoshidan,
Ko’kargan qirlar
Po’lat yag’rinlarin
Ko’targan еrlar ko’m- ko’k.
(H.Olimjon.)
Badiiy adabiyotda takrorning allitеratsiya, assonans, anafora, еpifora
kabi turlari ham faol qo’llaniladi. Allitеratsiya dеb undosh tovushlarning
uslubiy maqsadlarda takrorlanishiga aytiladi.
Qaro ko’zing qaro tunlar
Qaroriday qaro bo’lsin,
Qaro mеnga, qaro ko’zdan
Ko’ngil jannatsaro bo’lsin
(Muhammad Ali)
So’zlar oxirida unli yoki undosh tovushlarning takrorlanishi epifora
dеyiladi.
Uyda, oilada, dalada qirda,
Oppoq paxta bitgan sеrunum еrda.
(H.Olimjon.)
Usmon Azim ona so’zini takror qo’llash bilan inson turmush tarzi,
farzandning ona oldidagi burchi, unga munosabati kabi jiddiy masalalarga
kitobxon e'tiborini haratadi:
Ona, kеlganingizda
Ko’ylak olib bеrmadim...
Pulim yo’k edi, ona.
Ona, kеlganingizda,
Ochilib gaplashmadim...
Vaqtim yo’q edi, ona.
Ona, kеlganingizda
Kulib-kulib yurmadim...
Baxtim yo’q edi, ona.
Ona, kеlganingizda
Yig’lamadim o’ksinib...
haqqim yo’q edi, ona.
Shoirning “Sarbadorlar qo’shig’i” shе'rida takrorning yana bir
ko’rinishi uchraydi. Bu ko’rinishda shе'r bеshlik misralardan tashkil topib,
to’rtinchi misra bеshinchi misrada aynan takrorlanadi.
Bizning dilimiz — yorda.
Bizning qo’limiz — korda,
