Samarqand davlat chet tillar instituti

Xitoy tilshnoslarining iboraga bergan ta'riflari

Aksariyat hollarda “ibora” va “frazeologik birlik” tushunchasini (uni keng ko‘lamda tushinish ma’nosida) belgilash uchun zamonaviy xitoy tilshunoslari “熟语” shuyu atamasini qo‘llaydilar, bu so‘zning atama komponenti tarjimasi shu ni “tayyor” yoki “tanish” deb talqin etish mumkin, yu esa “nutq” ma’nosini beradi. Xitoy tilshunosligi uchun “ibora” tushunchasi an’anaviy tushuncha hisoblanmaydi, lekin xitoy tilshunosligi doirasida yarim asrdan ko‘p vaqt davomida mavjud. Chamasi, "frazeologizm" tushunchasi xitoy tilshunoslarini ko‘pgina masalalarda Yevropa tilshunoslik an’analariga faol murojaat etishni boshlaganlarida rus yoki ingliz tillaridan o‘zlashtirilgan bo‘lsa kerak. “熟语”shuyu xitoy atamasi uch ma’noga ega: 1. frazeologiya xitoy tilshunosligi bo‘limini belgilash - nutqning turg‘un bo‘laklarini o‘rganishga yo‘naltirilgan bo‘lim sifatida; 2. yig‘ma atama – mazkur tilning frazeologik birliklari tarkibi/jamg‘armasi sifatida; 3. frazeologik birlik (keng ko‘lamdagi ma’no) sifatida. Uchinchi ma’nodagi“熟语”shuyu xitoy atamasiga FB (ya'ni frazeologik birlik - ibora), so‘z birikmalari bilan birga tilning folklor darajasini tashkil etuvchi FB jumlalarini (ya’ni ba’zi xitoy tadqiqotchilari ekvivalent atama sifatida ko‘pincha xalq og‘zaki ijodiyotining aforistik janrlari - maqol, matal, aforizm, topishmoqlarga yana bir yig‘ma atama – “俗语” suyu ni) qo‘llaydilar. Unda su mashhur, hamma qabul qilgan, ayrim (tarmoqlanish, tarqalish) ma’nolarini, yu – nutq ma’nosini beradi.

Umuman olganda, xitoy tilshunoslarining leksikologiya bo‘yicha ishlarida “shuyu” atamasini aniqlash ko‘p uchramaydi, agar uchrasa ham, odatda, yuzaki xarakterga ega. Frazeologiya haqida yozuvchi, mualliflar faqat umumiy ta’kidlashlar bilan cheklanib, bir tomondan, mazkur masalani yetarli o‘rganilmaganligini ta’kidlashsa, ikkinchi tomondan, hozirgi davrda frazeologiyaning nazariy asosi yosh xitoy tilshunosligining endi shakllanayotgan sohasi ekanligi, xitoy tadqiqotchilari hali “shuyu” atamasini yirik ishlarda muvaffaqiyatli shakllantirishlariga ertaligi, turli xitoy mualliflarining ishlarida mavjud bo‘lgan qarama-qarshiliklar mazkur mavzuni yoritish uchun kamlik qilishi haqidagi fikrlarni bildiryapti.

Masalan, tilshunos Yun Sheng (云生) 1959 yilda shuyularga quyidagi definisiya (tushuncha mazmunini aniq mantiqiy belgilab berish)ni taklif qilgan: “Shuyu – bu ma’lum bir tildagi turg‘un so‘z birikmalarining mavjud yig‘indisi”, “shuyu” larga u turg‘un so‘z birikmalari va turg‘un jumlalarni kiritgan. Boshqa xitoy olimi Zhan Yun yan o‘zining “Leksikologiyaga kirish” deb nomlanuvchi monografiyasida “shuyu” atamasining mazmun mohiyatini shunday belgilaydi: “Tilda yana shunday ba’zi o‘ziga xos so‘z birikmalari va jumlalari mavjudki, ular o‘z vazifasiga ko‘ra so‘zlar, biroq ular nutq jarayonida tuzilmaydi, balki ular tilda tayyor shaklda mavjud va ularga biriktirilgan ma’lum bir ma’no kasb etadilar. Bunday shakldagi turg‘un so‘z birikmalari yoki jumlalar (ko‘proq so‘z birikmalari) shuyu deb ataladi.

“Zamonaviy xitoy tili leksikologiya asoslari” kitobi mualliflari Wu Zhan-kun va Wan Xinlar shunday yozadilar: “Shuyu – bu so‘z birikmasi yoki qisqa jumla bo‘lib, o‘z ichki tarkibiga ko‘ra murakkab so‘zlar hisoblanadi, ma’no so‘zlarga nisbatan ularda katta ifodani beradi, biroq qo‘llash ko‘lami va tashqi shakllarining turg‘unligi jihatidan so‘zlar bilan o‘xshash; sintaktik jihatdan ham ular so‘zlar bilan hamohang”.

“Zamonaviy xitoy tili leksikologiyasi” (1985 yilda nashr etilgan) kitobi muallifi Fu Huai-qing (符淮清) til tizimida FB (“shuyu”)ning o‘rnini aniqlashga va ularni tilning leksik darajasiga bog‘lashga uringan: “Leksika o‘ziga nafaqat so‘zlarni olgan, balki ba’zi alohida nutq– “yu” larni, ya’ni chengyu, yanyu, suyu, xiehouyularni ham olgan. Ular so‘z birikmalari yoki jumla tizimiga ega bo‘lib, ularning tarkibiy komponentlari va tuzilish modeli uzoq nutq amaliyoti natijasida yuzaga kelgan, ularning ma’nosi ko‘pincha bir butunlikni tashkil etadi. Ular tilning turg‘un konstruksiyasini namoyon etadi”. Fu Huai-qing FB larni alohida “guanyongyu”lar guruhiga ajratmaydi (bu va boshqa FB guruhlarini biz quyida ko‘rib chiqamiz), shu bilan birga uch so‘zdan tashkil topgan, “an’anaviy qarashlarda “guanyongyu”lar guruhi yadrosini tashkil etgan, asosan zamonaviy til leksik-grammatik normalari bo‘yicha tuzilgan idiomatik FB lar haqidagi masalani chetlab o‘tadi. Lekin shunga qaramay, u jumla tarkibida idiomatik FB ni belgilash uchun “suyu” (俗语suyu aynan - mashhur, hamma qabul qilgan ibora) atamasini ishlatadi va uning fikriga ko‘ra, ular pand - nasihat xususiyatiga ega emas, ya’ni maqollar (yanyu) hisoblanmaydi. Lekin u folklor nuqtai nazaridan bu birliklarni matal xarakteriga ega ekanligini ta’kidlab, bir qancha misollar keltiradi:

敬酒不吃吃罚酒 jing jiu bu chi chi fa jiu - yaxshi nasihat yoki ko‘ndirishlarga quloq solmagan inson uni majburlash yoki jazolashdan keyingina bu narsaga ko‘nadi, ya’ni ko‘ngilsizlikni tilab oluvchi inson haqida so‘z borayapti (bu ibora aynan “vino ichishni taklif qilsang, ichmaydi, lekin jarima vinoni ichishdan bosh tortmaydi”, deb tarjima qilinadi);

这山望着那山高zhe shan wangzhe na shan gao – o‘z ishidan norozi, beqaror xarakterga ega va o‘z xohishlari chegarasini bilmaydigan inson haqida ( bu ibora aynan “bir tog‘da turib, ikkinchi tog‘ni baland deb o‘ylaydi”, deb tarjima qilinadi).

“Shuyu” atamasining turli ta’riflari haqidagi masalaga qaytamiz. “Zamonaviy xitoy tili lug‘ati”da, “shuyu” atamasining shunday ta’rifi keltiriladi: “Turg‘un so‘z birikmalari bir butunlikda qo‘llaniladi, ularning tarkibiy komponentlarini o‘zgartirish mumkin emas, bundan tashqari, ularni so‘z tuzilishi nuqtai nazaridan tahlil qilish mumkin emas. “Cihai” lug‘atida “shuyu” so‘zi yanada qisqa berilgan: “Mazkur tilning turg‘un so‘z birikmalari yoki jumlalari. Qo‘llanilganda, odatda ular tarkibi o‘zgartirilmaydi. Ularga chengyu, yanyu, guanyongyu va boshqalar ham kiradi.

“Shuyu” atamasi tushunchasiga asosiy yondoshuv shulardan iboratdir. Agar keltirilgan ta’riflar amaliyotda qo‘llanilsa, ularni qoniqarsiz ekanligini ko‘rish mumkin, boshqacha qilib aytganda, ularda “shuyu” (FB) ni frazeologik bo‘lmagan tilning boshqa birliklaridan chegaralovchi asosiy va ishonarli mezonlar yetishmaydi. Bunday tushunchalar ba’zi xitoy tilshunoslari, jumladan, Xu Guo-qing (徐囯庆) da uchraydi, masalan uning ta’kidlashicha, “shuyu” (ya’ni FB) larni yuqorida keltirilgan ta’riflari, eng mashhur va nufuzli xitoy izohli lug‘atlaridagi ma’lumotlar tugallanmagan (chala) va xato fikrlarga olib keladi. Chunki bu ma’lumot va fikrlarda “shuyu” (ya’ni FB) larning umumiy belgilari (tarkibining turg‘unligi, so‘z birikmasi yoki jumla modeliga modelini to‘g‘ri kelishi va h.k.) sanab o‘tilgan va ularning o‘ziga xos maxsus belgilari haqida umuman hech narsa deyilmagan. U o‘z fikrini tasdiqlar ekan, “shuyu” larning aksariyat qismi turg‘un so‘z birikmalariga kirishini ma’qullaydi, biroq, u “shuyu” (bu yerda FB- so‘z birikmalari)larning katta qismi faqat turg‘un so‘z birikmalari turlaridan biri ekanligiga urg‘u berib, ularni boshqalar kabi frazeologizmlar deb hisoblamaydi, ular eng yuqori darajadagi kategoriyalarni tashkil etib, bir butun so‘z birikmalarining barcha turlarini o‘ziga oladi. Bunday holatga u nutqda tayyor shaklda kelgan (xuddi FB) va uning tarkibiy komponentlarini almashtirish yoki tarkibiy tuzilishini o‘zgartirish mumkin bo‘lmagan rasmiy jihatidan turg‘un so‘z birikmalaridan misollar keltiradi, masalan:

北京大学 Beijing Daxue – Pekin universiteti;

中华人民共和国 Zhonghua renmin gongheguo – Xitoy Xalq respublikasi;

同步回旋加速器 tongbu huixuan jiasu qi – sinxrotsiklotron (fazotron).

Xu Guo-qingning yozishicha, “shuyu” (ya’ni FB) ma’nosining o‘ziga xosligi bilan xarakterlanadi va ular tarkibiy komponentlar ma’nosidan chiqib ketmaydi (yuqorida keltirilgan misollardagi ot va atamalar kabi), balki, ikki rejali (双层性shuangcengxing) xususiyatga, yoxud, uyg‘unlashgan (融合性ronghexing) xislatga ega, deb aytadi. Lekin bu fikrlariga qo‘shilmay bo‘lmaydi, chunki ancha oldin akademik V.V.Vinogradov frazeologik birliklarni frazeologik uyg‘unliklar deb atagan.

Shunday qilib, hozirgi davrda xitoy tilshunosligida frazeologiya mustaqil ilmiy fan sifatida shakllanish jarayoni ketayapti, deyish mumkin. Ehtimol, oxir-oqibat hozirgaga qadar bo‘lgan munosabatlarga qaramasdan, ko‘pgina xitoy tadqiqotchilari tomonidan qabul qilingan熟语学 shuyuxue (“xue” – ta’limot ma’nosida) nomli atama o‘zining haqiqiy o‘rnini egallasa ajab emas.

Shuni ta’kidlash joizki, bundan yarim asr muqaddam Z.I.Baranovning aytishicha, xitoy tilshunosligida frazeologiya tilshunoslikning alohida sohasi sifatida umuman ajratilmagan va hatto, mazkur ilmiy fanni nomlash uchun atama ham yo‘q bo‘lgan. XX asrning 50-60-yillarida frazeologiya bo‘yicha xitoy tadqiqotchilarining ishlarida “chengyu atamasi paydo bo‘lib, muallif yondashuviga qarab turli ma’nolar berilgan. “Chengyu” atamasi asosan quyidagi ma’nolarda qo‘llanilgan: 1. Turli to‘rt so‘zdan tashkil topgan “tayyor” (cheng) “iboralar” (yu)ni belgilash, ya’ni FB-idiomalar va FB lar ko‘zda tutilgan jumlalar ( maqol, aforizm va h.k.), ya’ni bu atama frazeologiyani “keng ko‘lamdagi ma’nosi”ni bildiradi (bunday nuqtai nazarni, xususan, He Ai-ren (何霭人) 1957 yilda ma’qullagan); 2. Frazeologiyani “tor ma’noda” belgilash uchun, ya’ni unda ob’ekt faqat FB-idiomalar hisoblanadi (Zhang Shi-lu (张世禄), 1957, 1959 yillar shu nuqtai nazarni yoqlagan)Xuddi shu davrda boshqa xitoy tilshunoslari keng ma’nodagi frazeologiyaga yangi (熟语) “shuyu” - atamasi taklifi bilan chiqdilar. Bunga 1959-1960-yillardagi Yun Sheng (云生) (uning “shuyu” definitsiyasi yuqorida keltirildi) va Tang Song-bo (唐松波) larning ishlari shaxodatlik beradi. Yuqorida aytib o‘tilganidek, xitoy frazeologiyasini hozirgi o‘rganilish davri natijasida “shuyu” atamasi sekin-asta umuman turli FB larning qabul qilingan umumiy yig‘ma nomini tashkil etib, “chengyu” atamasi esa, asosan IB doirasining qabul qilingan umumiy tavsif paradigmasini bir guruhi nomi sifatida ishlatilmoqda.