Samarqand davlat chet tillar instituti I. Tuxtasinov, N. Isakulova, B. Kulmatov bolalar pedagogikasi

O‘qituvchilarning o‘quv dasturlari va darsliklardan ijodiy foydalanishga yo‘llash.
O‘qituvchi – bu ta’lim oluvchilarni hayotga, ongli mehnatga tayyorlash uchun xalq oldida, davlat oldida, jamiyat oldida javob bera oladigan, yoshlarga ta’lim – tarbiya berish uchun maxsus tayyorgarlikka ega bo‘lgan va pedagogik faoliyat bilan kasbiy jihatdan shug‘ullanuvchi shaxsdir.
O‘qituvchi va o‘quvchining dasturli faoliyati – bu o‘quv jarayonida ahamiyatsiz harakatlarni yo‘qotish, samarali o‘zaro aloqani ta’minlash va rejalashtirilgan natijalarga o‘z vaqtida erishish jarayonidan iboratdir. Bunda o‘qituvchi texnolog – nazoratchi sifatida qatnashadi. Ushbu jarayonda ta’lim maqsadini aniq ifodalab olish muhim ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, o‘rganilayotgan o‘quv materiallarining mazmunini saralashda o‘quvchilarning o‘zlashtirish faoliyat darajalarini, fanni bayon qilishning ilmiy tilini hisobga olishi va nihoyat, tashkiliy shakllarining mosini tanlab belgilangan vaqt doirasida samarali didaktik jarayonni tashkil etadi.
O‘qituvchilar o‘z kasbiy faoliyatini olib borishdagi o‘quv dasturlari va darsliklardan foydalanishda quyidagi savollarga javoblar doimo ularda bo‘lishi kerak:
1. Ta’lim oluvchilar qanday konsepsiyani (qarashni) talqin qilishi va unga amal qilishi kerak?
2. Konsepsiya bilan tanishish uchun ta’lim oluvchilar qanday faoliyatni amalga oshirish kerak?
3. Ta’lim oluvchilar nimalarni kuzatishlari va yozib borishlari kerak?
4. Ta’lim oluvchilarga qanday ko‘rsatmalar berish kerak?
5. Ta’lim oluvchilar axborot yoki kashfiyotlarning qanday turlari to‘g‘risida fikr yuritishlari kerak?
6. Ularning “Kashfiyotlari”ni umumlashtirish uchun Men ta’lim oluvchilarga qanday yordam bera olaman?
7. Men ta’lim oluvchilarni qanday boshqarishim va xatto, ularning tushunishlari yetarlicha bo‘lmasada, ular aniqlashi mumkin bo‘lgan narsalarni ularga yetkazishdan o‘zimni to‘xtatib turishim mumkin. Ular konsepsiyani to‘g‘ri shakllantirishlari (ifodalashlari) uchun ulardagi mavjud axborotdan foydalanishda Men ularga qanday yordam bera olaman?
8. Agar ta’lim oluvchilar nima uchun ana shu konsepsiya muhim bo‘lib hisoblanadi, deb mendan so‘rashsa, men ta’lim oluvchilarga qanday javoblarni keltirishim mumkin?
9. Ta’lim oluvchilar ushbu konsepsiyaga daxldor bo‘lgan avvalgi tajribalarga egadir! Men ushbu konsepsiyani ta’lim oluvchilar intellektual salohiyati va tajribasi bilan qanday bog‘lay olaman?
10. Ushbu konsepsiya ta’lim oluvchilarga muayyan fandan o‘zlari uchun foydani ko‘rishda yordam berishiga qanday misollar bor? Fan, texnika – texnologiya va jamiyatning o‘zaro munosabatlarini tushunishda yordam berishigachi? Fan tarixi va mohiyatiga oid axborot olish uchun ularga yordam berishigachi [28; 76-b.]?
Ma’lumki, o‘qituvchilarning kasbiy shakllanishi – bu ta’lim oluvchining oliy o‘quv yurti dargohida o‘quv – biluv faoliyatidan iborat bo‘lgan jarayon. Albatta, ularda tayyorlanadigan mutaxassis yo‘nalishga mos o‘quv reja hamda DTSga mos o‘quv dasturlari ishlab chiqiladi va ularga mos pedagogik jarayon davom ettiriladi. Bu orqali ta’lim oluvchilarga kasb sir – asrorlarini o‘rgatish, ilmiy bilimlar berish, ta’lim oluvchining kasbiy mahorati haqida ma’lumotlar berib boriladi va ular o‘qituvchilik kasbi haqidagi bilimga ega bo‘lishi bilan birga ma’lum ko‘nikmalarga ega bo‘ladi.
Ta’lim jarayonida o‘quv dasturlari bo‘yicha amalga oshiriladigan seminar, amaliy va labaratoriya mashg‘ulotlari nazariy bilimlarni mustahkamlashga hamda ularni ko‘nikmaga aylantirishgagina emas, balki ta’lim oluvchilarni amaliy faoliyatga ijodiy yondasha oladigan qilib tayyorlash ham e’tiborda bo‘lmog‘i lozim. Bunday mashg‘ulotlar egallamoqchi bo‘lgan kasbining to‘g‘ri tanlanganligiga ishonch hissini uyg‘otadi va o‘z sohasining deyarli barcha jabhalariga ijodiy yondasha olish qobiliyatini shakllantiradi.
Professor Q.T.Olimov, dots. R.X.Nurboyev va bosh mutaxassis M.R.Eshpo‘latovlarning tadqiqotlari natijalari ham zamonaviy o‘quv adabiyotlari (darslik, o‘quv qo‘lanma va shu kabilar)ni yaratish borasida o‘ta qimmatlidir. Quyida ularning “Oliy ta’lim darsligi modeli, funksiyalari va unga qo‘yilgan talablar” nomli ishidan zarur ma’lumotlarni keltirib o‘tamiz. Darslik o‘quv metodik majmuaning yadrosi hisoblanib, uning atrofida qolgan o‘quv vositalari va manbalari guruhlashtiriladi. Boshqacha aytganda, darslik pedagog va talabaning o‘zaro hamkorligini ta’minlovchi o‘qitish manbaidir.
“Uzluksiz ta’lim tizimi uchun o‘quv adabiyotlarning yangi avlodini yaratish konsepsiyasi”ga muvofiq “Darslik – davlat ta’lim standarti, fanning o‘quv dasturi, metodikasi va didaktik talablari asosida belgilangan, muayyan o‘quv fanining mavzulari to‘liq yoritilgan, tegishli fan asoslarini mukammal o‘zlashtirilishiga qaratilgan, hamda turdosh ta’lim yo‘nalishlarida foydalanish imkoniyatlari hisobga olingan nashr”, - deb ta’kidlangan.
Darslik – davlat ta’lim standartida belgilangan asosiy o‘quv materialini qamrab olgan holda, bilimlarni talabalar tomonidan mustaqil o‘zlashtirib olishga, ularda ko‘nikma va malakalarni shakllantirishga, kerakli o‘quv materialini mustaqil izlash va topishga, amaliy faoliyatda qo‘llashni o‘rgatish va ijobiy qobiliyatlarni rivojlantirishga yo‘naltirilmog‘i lozim.
Zamonaviy darsliklar quyidagi talablarga javob berishi kerak:
o‘quv dasturiga mos keladigan va uni to‘laligicha qoplaydigan shaklda yozilishi va o‘quv maqsadining aniq yoritilishi;
ta’lim oluvchilarni faol bo‘lishga va tanqidiy fikrlashga undash;
faqat nazariy ma’lumot berish berish bilan cheklanmaslik [28; 77-b.];
amaliy ko‘nikmalarini shakllantiruvchi muammoli savollar, loyihalar, mashqlar va ijodiy topshiriqlar berilishi;
ta’lim oluvchi bilimini o‘zini – o‘zi baholash va mustaqil ta’lim olish uchun imkoniyat yaratishi;
o‘quv materiali aniq maqsad va vazifalarga yo‘naltirilishi lozim;
mazmun dalillardan namunalarga, namunadan – farazga, farazdan – izlanishga, izlanishdan – amaliy qo‘llashga, abstrakt – ilmiy bilimdan – aniq kasbiy bilimga, bilimdan amaliy ko‘nikma va konsepsiyani shakllantirishga o‘tishni ta’minlanishi;
o‘quv materiali tushunarli, mantiqiy va tizimli bayon etilishi, muhim ma’lumotlar ajratib ko‘rsatilishi;
milliy xususiyatlar hisobga olinishi;
topshiriqlar va vazifalar keng – ko‘lamli ta’lim oluvchilar bajaradigan amaliy ishlarni juftlikda yoki kichik guruhlarda tashkil etish imkoniyatini berishi;
yoshlarni shaxsiy fazilatlarini shakllantirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi; harakatdagi jarayonlarni ko‘rsatuvchi video materiallarga ega bo‘lishi;
nazariy, amaliy mazmunining o‘zaro bog‘liq holda ta’minlanishi;
o‘quv materialini o‘rganish jarayonini osonlashtirish uchun rasmlar, sxemalar hamda chizmalarni qo‘shib joylashtirish;
mavzularning soddadan murakkabga taqdim etilishi va o‘zaro bog‘liqligini ta’minlash;
fanlararo va fan ichida o‘zaro bog‘liqlikning ta’minlanishi;
fan, texnika hamda texnologiyalar so‘nggi yutuqlarining inobatga olinishi;
fanning o‘qitish texnologiyasi va metodikasi talablariga mos kelishi.
Zamonaviy darslikka muammoli vaziyatlarni yuzaga keltiruvchi savollar, masalalar va topshiriqlarni kiritish orqali talabalarda zaruriy bilimni mustaqil izlash va topishga ehtiyoj hamda qiziqish uyg‘otishi lozim. Zamonaviy darslik quyidagi asosiy funksiyalarni bajarishi kerak (4.4-jadvalga qarang):
4.4-jadval.