Самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

Шартли тормозланиш.
Шартли, бошқача айтганда ички тормозланиш 
марказий нерв системасининг юқори бўлимларига хос бўлиб, шартли таъсир-
ловчи шартсиз таъсирловчи билан мустаҳкамланганда, иккита қўзғалиш ўчоғи 
вақтининг бир-бирига зид келиши натижасида ҳосил бўлади. Шартли тормоз-
ланиш ҳаёт давомида аста-секин юзага келади. Шартли тормозланиш сўнувчи, 
қиёсий ва кечикувчи турларга бўлинади. Сўнувчи тормозланиш шартли таъси-
рот такрорланиб тургани билан, шартсиз таъсир орқали мустаҳкамланмаганда 
ҳосил бўлади. Масалан, бир неча марта қўнғироқ чалиниб, болага овқат 
берилмаса, унда овқатланишга бўлган ҳаракат рефлекси сўна бошлайди. 
Сўнирвчи тормозланиш.
Шартли рефлекснинг сўниши шартли таъсир-
ловчини такрорлаш сонига, нерв системасининг типига, олдин ҳосил қилинган 
шартли рефлекснинг мустаҳкамлигига ва шартли таъсир кучига боғлиқ бўлади. 
Сўнувчи шартли рефлекс қайтадан тикланиши мумкин. Бу нерв системасининг 
типига, сўниш даражасига ва боланинг ёшига боғлиқдир. Сўнувчи тормозла-
ниш муҳим биологик аҳамиятга эга. 
Қиёсий тормозланиш.
Маълумки, организм рецепторлар воситасида 
атроф муҳитдаги хилма-хил таъсирни қабул қилади. 
Мия ярим шарлари пўстлоғида шартли рефлекс фақат шартли таъсирга 
нисбатан ҳосил бўлмасдан, балки шу таъсирга яқин таъсирловчиларга нисбатан 
ҳам боғлиқ бўлади. Шартли таъсирловчининг ранги, шакли ёки товуш балан-
длиги бир оз ўзгартирилгудек бўлса, ҳосил қилинган шартли рефлекс тормоз-

---

92 
ланади. Масалан, болада сўлак ажралишига шартли рефлекс ҳосил қилишда 
шартли таъсир дақиқасига 10 марта такрорланса-ю, шартсиз таъсирловчи билан 
мустаҳкаланмаса, ҳосил қилинган шартли рефлекс тормозланади. Шундай 
қилиб, мия ярим шарлари пўстлоғи шартли таъсирловчиларга яқин бўлган 
таъсирловчиларни табақалаштиради.