Самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

7.Nomoddiy aktivlar hisobining vazifalari, ularni turkumlash va baholash 
O‘zbekiston Respublikasining negizida mulkning davlat shakli bo‘lgan rejali iqtisodiyotdan 
xo‘jalik yuritishning bozor modeliga o‘tish jarayonida yangi mulk shakllg jumladan xususiy mulkning 
paydo bo‘lishi sababli buxgalteriya hisobi tizimida ham o‘zgarishlar qilish zaruriyati tugildi. 
Hisobining har bir bo‘limi va analitik uslublarning ko‘pchiligi amalda nazar uslubiy 
yondoshishni va asoslashni talab qiladi. Lekin buxgalteriya hisobining nazariy asoslari, ularning 
mohiyati va maksa o‘zgarmasdan qoldi. Moliyaviy hisobotlarning elementlari bo‘lgan aktiv va 
passivlarnn yangi kurinishlari, ularni baholash uslublari, moliyaviy natijalarni hisob -kitob kilish va 
harajatlarni hisobga olish yullari, axborotlarni turkumlarga ajratuvchi hisobvaraqlar rejasining 
yangi ko‘rinishi o‘z ifodasini topdi. Nomoddiy yoki «yashirin» aktivlar tarkibiga jismoniy,
oshkora shakliga et bulmagan, lekin xo‘jalik yurituvchi subyektga daromad keltiruvchi mablag‘lar 
kiritilad} Nomoddiy aktivlar hisobi buxgalteriya hisobi hisobvaraqlar rejasi, «Buxgalteriya hisob 
to‘g‘risida»gi Ko‘onun va buxgalteriya hisobi milliy standartlarida, xususan, «Nomodiy aktivlar»
hamda «Ilmiy tadkikot va tajriba-konstruktorlik ishlab chiqarish; harajatlar» deb nomlangan 7- 
va 11 -sonli buxgalteriya hisobining milliy standartlarida bayon etiladi. «Nomoddiy aktivlar» nomli 7-
son BHMSga muvofiq 
nomoddiy aktivlar 
moddiy-ashyoviy mazmunga ega bulmagan, xo‘jalik 
yurituvchi subyekt tomonidan xujalik faoliyatida foydalanish maqsadida nazorat qilinadigan, 
shuningdek Uzoq vaqt (bir yildan ko‘p) ishlatish uchun mo‘ljallangan mol-mulk obyektlari. 
Nomoddiy aktivlar tarkibiga jismoniy, oshkora (ko‘rinib turadigan) shaklga ega bulmagan. lekin 
korxonaga daromad keltiradigan vositalar kiradi. Umumiy tarzda nomoddiy aktivlar deganda sanoat va 
akliy mulk obyektlarining qiymati. mulk huquqi obyekti sifatida tan olinadigan boshqa shunga o‘xshash 
mulkiy shuningdek Uzoq muddatli chiqimlar tushuniladi. 
Nomoddiy aktivlar ta’rifi aktivdan xo‘jalik faoliyatida foydalanilishi va jismoniy mohiyatga ega 
bo‘lmasligi (pul emasligi)ni taqozo qiladi. Aktivlarni yuridik huquqlar, shu jumladan, mulk huquqi 
tarzida bo‘lgan va ulardan Uzoq muddat davomida foydalanish mumkin bo‘lgan holda jismoniy 
ko‘rinishga ega bulmagan aktivlar nomoddiy aktivlar ta’rifiga javob beradi. Aktivning yuridik huquqini 
belgilaydigan shartnoma ushbu huquq bilan ifodalash yuli bilan belgilanishi mumkin emas. Bunday 
aktivlar muhim ekanligini belgilash uchun xo‘jalik yurituvchi subyektga ushbu aktivdan qanday foydalar 
olinishini aniqlash imkonini beradigan bir kator omillarni hisobga olish lozim. 
Xo‘jalik yurituvchi subyekt xo‘jalik faoliyati jarayonida nomoddiy aktivlarni harid qilish, 
rivojlantirish va ko‘paytirish bo‘yicha majburiyatlar oladi. Korxonaning nomoddiy aktivlari tarkibida 
patentlar, litsenziyalar, akdiy mulk va savdo markalari aks ettiriladi. Tanxo huquqlar, kompyuter 
dasturlarini ta’minlash, mualliflik huquqlari, mijozlarning ruyxatlari, litsenziyalar, marketing huquqlari, 
import kvotalari, tashkiliy harajatlar (yangi xo‘jalik yurituvchi subyektni barpo etish harajatlari ya’ni 
boshlash harajatlari). nou-xau, bozor to‘g‘risidagi bilim, texnik kunikmalar va boshqalar amaliyotda 
uchhaydigan nomoddiy aktivga oddiy misollar bo‘ladi. 
Buxgalteriya hisobida nomoddiy aktivlarni hisobga olishning vazifalari quyidagilardan iborat: 

---

152 
Nomoddiy aktivlarni boshqa aktivlardan ajratilgan holda guruhlarga bulib, ularni hisobga olishni 
tashkil qilish; 
Nomoddiy aktivlarni joriy hisobda va buxgalteriya balansida tegishli andozalarga doir me’yoriy 
hujjatlarga asosan to‘g‘ri va o‘z vaqtida baholash; 
Korxonaga mavjud va kamyob tushgan nomoddiy aktivlar bo‘yicha buxgalteriya hisobi 
ozalariga va me’yoriy hujjatlarga asosan amortizatsiya hisoblash; 
Mavjud nomoddiy aktivlardan zarur joyda tadbirkorlik va ishbilarmonlik bilan sa marali 
foydalanishni tashkil qilish; 
Eskirgan, xo‘jalik uchun oshikcha bo‘lgan nomoddiy aktivlarni o‘z vaqtida hisobdan 
chiqarishni ta’minlash; 
Hisobdan chiqarilgan nomoddiy aktivlar bo‘yicha moliyaviy natijalarni to‘g‘ri va o‘z vaqtida 
aniqlash. 
Buxgalteriya hisobida nomoddiy aktivlarni hisobga olishni soddalashtirish maqsadida ularni 
turkumlab olish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Amaliyotda nomoddiy aktivlarning quyidagi turlari 
mavjud: