|
tayyor mahsulot
xo‘jalik
yurituvchi subyektlarda bo‘lgan aktivlar hisoblanadi va ular xo‘jalik yurituvchi subyektning kundalik
faoliyatida sotish uchun mo‘ljallangan tayyor mahsulot, tovarlar sifatida korxonaning tovar-moddiy
zahiralari tarkibiga kiradi. Tayyor mahsulotni hisobga olish shu mahsulotning ishlab chiqarishdan
olinishi, uning harakati, sotilishi va haridorlar bilan olib boriladigan hisob-kitoblarni aks ettiradi.
Ombordagi mahsulot deganda, ishlab chiqarishning barcha ishlov operatsiyalaridan o‘tib, texnika
nazorati bo‘limi tomonidan omborga benuqson deb qabul qilingan va asosan sotishga mo‘ljallangan tovar
mahsuloti tushuniladi. Jo‘natilgan mol (tovar)lar deb, haridorlarga yoki iste’molchilarga jo‘natilgan, lekin
uning uchun haridorlar trmonidan xali puli tulanmagan yo‘ldagi mahsulotga aytiladi. Ma’sul
saqlashga qabul qilingan mol (tovar)lar deb, haridorlarga jo‘natilgan tovar mahsulot har xil sabablarga
ko‘ra (sifatiga ko‘ra haridorning talabini qondirmaydigan, haridorlarga adashib borib kolgan, ya’ni bir
korxonaning o‘rniga ikkinchi korxonaga shartnomadan tashqari borib kolgan tovarlar va shu kabilar) sotib
olish uchun qabul kilinmay qolgan bo‘lishi mumkin. Bunday mahsulotni tegishli korxonalar o‘z
javobgarligiga qabul kilib olib, darhol bu mollarni yuboruvchi korxonaga xabar qiladilar. Shuning uchun
bunday mollar mas’ul saqlashga qabul qilingan mollar deb yuritiladi. Bunga qo‘shimcha ravishda
198
kurgazmada kuyilgan tayyor mahsulotni ham kiritish mumkin. Chunki ko‘rgazmaga qo‘yilgan tayyor
mahsulot ham korxonada ishlab chiqarilgan va sotilishi kerak bo‘lgan mahsulotlar dir.
Tayyor mahsulotni baholash va uning nomenklaturasi
Mahsulot (ish, xizmat) odatda ma’lum bir qiymatda baholanadi va sotiladi. Baho - qiymatning
puldagi ifodasidir. Uning asosini u yoki bu mahsulotni tayyorlash bilan bog‘liq ijtimoiy zaruriy mehnat
tashkil qiladi. Tayyor mahsulot (ish, xizmat) ning sotish qiymatini belgilashda «Tovar-moddiy
zaxiralar» nomli 4-son BHMSdan foydalaniladi. 4-sonli BHMSning 7-bandiga binoantayyor mahsulotlar
eng kam bahoda baholanishi kerak: tannarxda yoki sof sotilish qiymatida. hisobot davri oxirida
mahsulotning haqikiy ishlab chiqarish tannarxini aniqlash mumkin. Lekin mahsulotlarning ishlab
chiqarilishi har kuni sodir bo‘ladi, shu sababdan javo joriy hisobda mahsulotni shartli bahoda baholash
kerak Tayyor mahsulotlarning operativ hisobi ishlab chiqarish reja tannarxida yoki shartnoma bahosida
yoxud chakana bahoda I yuritiladi. Ushbu standartda mahsulot (ish, xizmatlar)ning sotilishi (21-22
bandlar) tartibi quyidagicha bayon qilingan Materiallar va mahsulot (ish, xizmat)larni ishlab chiqarishda
foydalanadigan boshqa xom-ashyo, agar ulardan tayyorlangan mahsulot bozor (kundalik) narxida sotilsa,
tannarx qiymatidan past narxda arzonlashtirilmaydi. Biroq agar omborda mavjud bo‘lgan narxdagi
materialdan tayyorlangan tayyor mahsulotning tannarxi sotish sof qiymatidan oshib ketsa, materiallar
sotish sof qiymatigacha arzonlashtiriladi. Bunday vaziyatlarda materiallar qiymatini o‘lchashning mavjud
shakllaridagi eng yaxshisi bo‘lishi mumkin. Sotishning sof qiymati - ishlab chiqarishni tugallash va
mahsulotni sotish bilan bog‘liq bo‘lgan butlash harajatlarini chiqarib tashlagan holda TMZni sotishning
hisob-kitob narxidir.
Demak mazkur BHMSdagi baholashga muvofiq agar korxona ishlab chiqargan
mahsulotining tannarxi mahsulotni sotish rejasidan yoki bozordagi joriy narxlaridan oshib ketsa, korxona
o‘zining mahsulotini sotish sof qiymatigacha arzonlashtirishi mumkin. Lekin quyidagi hollarda
tayyor mahsulot sotishning sof qiymatidan arzon bahoda baholanishi mumkin:
6.
Zaxiralarni sotish narxi arzonlashganda
7.
Zaxiralarga zarar etganda;
8.
Zaxiralar to‘la va qisman eskirganda.
Korxonalarda mahsulotning reja va haqikiy tannarxini hisobot davri yakunida tartibga solish kerak
haqiqiy tannarx hisobot davri oxirida aniqlanadi. Reja tannarx esa oldindan belgilanadi. hisobot davri
oxirida haqikiy tannarx reja tannarxdan kam yoki ko‘p bo‘lishi mumkin. Tayyor mahsulotlar kaysi
hisobvaraqlarda hisobga olingan bo‘lsa, og‘ishishlar ham shu hisobvaraqlarda tejalgan bo‘lsa - qizil storno
usulida, ortiqcha harajat bo‘lsa - oddiy siyohda aks ettiriladi. Tayyor mahsulot harakati hisobini
to‘g‘ri _ tashkil qilish korxona tomonidan ishlab chiqiladigan buyum turlari nomining ruyxati
nomenklaturasidan foydalanish katta ahamiyatga ega. Uni tuzish asosida tayyor mahsulotni turkumlash,
ya’ni ushbu korxonada ishlab chiqariladigan bir mahsulot turini boshqa mahsulotdan ajratib
turuvchi ma’lum belgilari yotadi. Nomenklatura ruyxatini tuzishda asos kilib quyidagi belgilar olinadi:
model, fason, artikul, marka va xokazo.Har bir mahsulot turiga nomenklatura raqami biriktiriladi va u har
xil sonlardan iborat bo‘ladi. Mahsulot nomenklaturasidan (ro‘yxatdan) korxonaning quyidagi
xizmatlarida foydalaniladi:
•
dispetcherlik
xizmat
turi
mahsulot
ishlab
chiqarish
grafigining
bajarilishini
nazorat qiladi
•
sexlar ishlab chiqarilgan mahsulot assortimentami qilishda, omborga tayyor
mahsulotni topshirishda yuk xati yozish uchun foydalanadi;
•
marketing
bo‘limi
jo‘natish
bo‘limi
shartnomalarini
bajarish
imkoniyatlarini
nazorat qilish uchun;
buxgalteriya - tayyor mahsulotning analitik hisobini yuritishda umumiy ma’lumotlar va hisobotlar
tuzish uchun foydalaniladi.
199
Do'stlaringiz bilan baham: |
