Самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

yilda 
keyinchalik 1999 yilda 
«Mahsulot(ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va comi 
xarajatlari 
tarkibi uamda moliyaviy natijalarni 
shakllantirish tartibi to‘g‘risi
da»gi Nizomnig 
qabul qilinishi mamlakatimiz buxgalteriya hisobida tubdan 
o‘zgarish bo‘lishiga sabab
 
buldi. Ushbu Nizom xarajatlarning mohiyati, korxonaning hisobot davridagi 
foydasi bilan bog‘liqligidan kelib chiqib taqsimlashni belgilab berdi. Bunday taqsimlash bozor 
iktasodiyoti xususiyatlaridan kelib chiqadi va u bizning buxgalter
hisobi tizimimizni xalkaro miqiyosda qo‘llanilayotgan «Direkt-kosting» hisob tizimiga 
ancha yaqinlashtirdi. Xarajatlar hisobining aynan shu tizimga yaqinlashtirilishi bozor 
iqtisodiyoti sharoitida buxgalteriya hisobi bajarishi kerak bo‘lgan vazifalardan kelib chiqdi. Ma’lumki, 
bozor munosabatlari sharoitida buxgalteriya hisobining asosiy vazifasi tegishli foydalanuvchilarni tegishli 
axborot bilan ta’minlashdir. Foydalanuvchilarni ichki va tashqi guruxga bo‘linishi esa buxgalteriya 
hisobining moliyaviy hamda boshqaruv Hhiobigas bo‘linishiga olib keladi. Xarajatlar haqidagi 
ma’lumotlar, birinchi navbatda, korxona faoliyatining moliyaviy natijalarini aniqlash uchun zarurdir, 
ya’ni: 
 
Mahsulot sotishdan tushgan tushum - Xarajatlar = Foyda 
Bunday axborot kreditor, investor, bank soliq inspektsiyasi kabi tashkilotlar uchun 
muhim ahamiyatga ega. Ayniqsa, korxonaning daromad (foyda) solig‘ini xarajatlar haqidagi 
axborotsiz hisoblashish mumkin emas. Korxona va uni boshqarish nuqtai nazaridan esa 
xarajatlarning umumiy summasi, alohida ishlab chiqarish bo‘linmalarining unumli hamda 
unumsiz 
xarajatlari 
va 
boshqalar 
haqidagi 
axborotlar 
yigishni 
talab 
etadi. 
Shunday 
qilib, xarajatlarni hhsobga olish ham moliyaviy hisobining, ham boshqaruv hisobining eng 
muhim qismlaridan biri ekan.
Moliyaviy hisobining asosiy vazifasi foydalanuvchilarni korxona faoliyatining moliyaviy natijalari, 
uning moliyaviy holati, xususan, mulkiy holati hamda to‘lov qobiliyati haqidagi axborot bilan 
ta’minlashdir. Demak bu jihatdan, xarajatlar hisobi rldida quyidagi vazifalar turadi: 
-korxona faoliyati bilan bog‘liq barcha xarajatlarni o‘z vaqtida to‘lalig icha 
hisobga olish; 
- 
xarajatlar 
haqidagi 
ma’lumotlarni 
alohida 
hisobvaraqalarida 
hamda 
hisobot 
shakllarida to‘g‘ri aks ettirish va soliqlarni hisoblashish uchun etarli darajadagi ishonchli
ma’lumotlar bilan ta’minlash. 
Bu vazifalarni bajarish uchun xarajatlarni moliyaviy hisob tamoyillari, xususan, ikki yoqlama yozuv 
asosida hisobga olish etarlidir. Boshqaruv eng asosiy xususiyati esa uning ma’lumotlari boshqaruv 
uchun foydaliligidir. Jumladan, boshqaruv hisobi xarajatlar haqida shunday batafsil ma’lumotlarni berishi 
kerakki, toki uning asosida eng to‘g‘ri boshqaruv qarorlari qabul qilishning imkoniyati paydo bo‘lsin. 
Bu sohadagi xalkaro tajribalardan kelib chiqkan holda xarajatlar hisobi haqidagi ma’lumotlarni 
korxona quyidagi xolatda shakllantirishi kerak paydo bo‘lish joylari bo‘yicha hisobga olish; 
-
xarajatlar hisobini javobgar xo‘jalik markazlari bo‘yicha tashkil qilish; 
-
xarajatlarni ularni paydo kilgan obyektlari yoki ularni tashuvchilari, ya’ni 
alohida mahsulot turlari bo‘yicha jamlab berish. 
Bu vazifalar boshqaruv hisobining asosiy vazifasini bajarishga imkon beradi. Masalan, 
xarajatlarni ularning paydo bulish joylari va javobgar xo‘jalik markazlari :icha hisobga olish eng 
muhim boshqaruv qarorlarini qabul qilishga imkon yaratadi. 
Demak xarajatlarni hisobga olishning quyidagi vazifalarini ham sanab o‘tishimiz kerak ekan: 
-
alohida ishlab chiqarish jarayonlari yoki bo‘linmalari bo‘yicha xarajatlar hisobini 
tashkil qilish va ular ustidan nazoratni ta’minlash; 

---

178 
-
alohida mahsulot turlari bo‘yicha asosiy ishlab chiqarish xarajatlari haqidagi 
malumotni shakllantirib berish; 
- korxonaning ishlab chiqarishdan tapshchari barcha boshqaruv xarajatlarining 
tahliliy ma’lumotlarini yihib berish
Bu vazifalardan ko‘rinib turibdiki, hisob va tahlil boshqaruv hiisobining bir-biri bilan bog‘langan 
chambarchas ikki tomoni ekan. Zero mahsulot bahosining aniqlash uchun ham tannarxni 
hisoblashish talab etiladi. 
Xar bir korxona yoki birlashmada ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish mahsulot tannarxini
to‘g‘ri kalkulyatsiya qilishning tashkil etish imkoniyatl, 
kuyndagilardan iborat: 
avvaldan ishlab chiqilgan va tasdiklangan texnologiya rejasining mava 
bo‘lishi; 
ombor xujaligining to‘g‘ri tashkil qilinishi hamda ishlab chiqarish uchun zarur 
o‘lchov asboblari va moslamalar bilan ta’minlangan bo‘lishi; 
ishlab chiqarish xarajatini analitik hisobvarag‘i; 
kalkulyatsiya obyektlari hamda kalkulyatsiya birligini aniqlash; 
kalkulyatsiya moddalari, kompleks xarajatlar moddalari nomenklaturaa 
ishlab chiqish; 
kompleks 
xarajat 
moddalarini 
kalkulyatsiya 
obyektlari 
o‘rtasida 
taqsimlash 
usulini tanlash va xokazolar. 
Boshqacha kilib aytganda, ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish va maxsu tannarxini 
kalkulyatsiyalashda quyidagi qoidalar asos bulib xizmat qiladi: 
-korxonadagi barcha xarajatlarni ularning ahamiyatidan, ya’ni unumli xokazolardan katiy 
nazar to‘laligicha hisobga olish; 
-xarajatlarni korxonadagi faoliyat sohalari bo‘yicha alohida hisobga olish zarurdir. Aniqrogi, asosiy 
faoliyat, boshqa turdagi faoliyat, masalan, ta’mirlash, yordamchi xo‘jalik asosiy yordamchi xo‘jalik 
asosiy va yordamchi sanoat ishlab chiqarish bo‘limlari.: 
- xar bir xarajatni u tegishli bo‘lgan davrda hisobga olish va qoplash shartdir. 
Yukoridagi qoidalarga buysunish xarajatlar hisobining optimal tashkil kilinishi moliyaviy 
hisobotning esa obyektiv va ishonchli bo‘lishini ta’minlaydi.