Самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

rivojlantirish uchun foydalanishi mumkin. 
Ichki davlat obligatsiyalari va mahalliy zayomlar bank muassasalari orqali tarqatiladi; ularni 
sotishdan olingan mablag‘lar tegishli respublika yoki mahalliy byudjetga o‘tkaziladi. Bular faqat 
ko‘rsatuvchiga berilgan obligatsiyalardir. 
Obligatsiyalar bo‘yicha foizlar ularning harakat muddati ichida davriy berib borilishi yoki 
obligatsiyaning harakat muddati tugagandan keyin bir yo‘la berilishi mumkin. 
Omonat sertifikatlari – kredit muassasalarining pul mablag‘larini deponentlangani to‘g‘risidagi 
guvohnomasidir. Bu guvohnomani tasarruf etuvchi omonat sertifikati muddati o‘tgandan so‘ng depozit 
summani va uning foizini olish huquqiga ega. Omonat sertifikatlarini davlat va tijorat banklari 
beradi. Omonat sertifikatlari shaxsi yozilgan va ko‘rsatuvchiga berilgan bo‘ladi. Ko‘rsatuvchiga 
berilgan sertifikatlar muomalada bo‘lishi mumkin, ismi yozilgan sertifikat esa oldi – sotdi muomalasida 
qatnashmaydi. Ko‘rsatuvchiga berilgan sertifikat debetor va kreditorlar o‘rtasida hisob – kitob vazifasini 
bajarishi mumkin. Sertifikatlar bo‘yicha foizlar faqat depozit muddati tugagandan keyin to‘lanadi. 
Veksel – qaysi muddatga yozilgan bo‘lsa, shu muddat tugagach, unda ko‘rsatilgan summani to‘lashni 
so‘zsiz talab qilish nafaqat hisob kitobning qulay shakli, balki tijorat kreditining bir turi hamdir, chunki 
17
Ўз. Р. ВМ 1994 йил 8 июндаги 285–сонли қарорининг 1 иловаси; 1995 йил 14 февралдаги 351 – сонли Ўз. Р. ВМ қарори билан киритилган 
ўзгаришлар. 

---

128 
vekselda ko‘rsatilgan pul shu vaqtning o‘zida to‘lanmaydi, balki ma’lum bir vaqt o‘tgandan so‘ng 
to‘lanadi. Bu vaqt ichida vekselda ko‘rsatilgan summa veksel beruvchining tasarrufida bo‘ladi. 
Veksel qarz majburiyatlarning bir turi bo‘lib, u qat’iy belgilangan shaklda tuziladi. O‘z mazmuniga 
qarab veksel, birinchidan, so‘zsiz pul majburiyatlari deb ta’riflansa, ikkinchidan, u mavhum majburiyatdir. 
So‘zsiz pul majburiyatligi shundan iboratki, uning to‘lanishi qandaydir shartlar bilan 
chegaralanmaydi, yoki boshqacha aytganda, bevosita vekselni to‘lashga tegishli tartib bilan bog‘liq 
bo‘lmagan begona sharoitlarga bog‘lanmaydi. Veksel bo‘yicha majburiyatning mavhumligi shundan 
iboratki, uning tekstida qanday asosga binoan berilganligi ko‘rsatilmaydi. Veksel majburiyatining maqsadi 
faqat pul bo‘lib hisoblanadi. Veksellarning shakllari turlicha. 
Moliyaviy veksel – korxona tomonidan bo‘sh mablag‘lari hisobidan boshqa korxonalarga ssuda 
berishdir. 
Moliyaviy 
veksellarga 
korxonaning 
muddatida 
qaytarilmagan 
kreditor 
qarzlarini 
rasmiylashtiradigan veksellarni kiritish mumkin. 
Tovar vekseli sotuvchi bilan oluvchi o‘rtasidagi mahsulot jo‘natish yoki xizmat ko‘rsatish bitimlarida 
foydalaniladi. 
Vekselning ikki turi mavjud: oddiy va o‘tkazma. Oddiy veksel qarzdor tomonidan to‘ldirilib 
imzolanadi va kreditorga ma’lum summani belgilangan muddatda so‘zsiz to‘lanishi ko‘rsatiladi, ya’ni 
oddiy veksel bilan rasmiylashtirilgan qarz majburiyatida daslab ikki shaxs qatnashadi: bir tomondan 
kreditor, ikkinchi tomondan qarzdor va shu bilan birga to‘lovchi bo‘lib hisoblanadi. 
O‘tkazma veksel oddiy vekseldan tubdan fraqlanadi. O‘tkazma veksel kreditor tomonidan to‘ldirilib 
imzolanadi. Unda vekselda ko‘rsatilgan summani belgilangan muddatda uchinchi shaxsga to‘lash 
to‘g‘risida qarzdorga berilgan buyruq mavjud. Bu holda teskari vaziyat vujudga keladi: veksel qarzdor 
tomonidan yozilmasdan haq talab qilib oladigan shaxs tomonidan yoziladi. Shunday qilib veksel beruvchi 
kreditor hisoblanadi. Qarzdor esa veksel saqlovchi emas, faqat to‘lovchi bo‘lib hisoblanadi. Odatda 
o‘tkazma vekselni ushlovchi bo‘lib uchinchi shaxs hisoblanadi. Vekselda ko‘rsatilgan summani qarzdor 
to‘lovchi uchinchi shaxsga to‘lashi kerak. Bunda nima uchun veksel beruvchi vekselda ko‘rsatilgan 
summani remitentga to‘lanishi, ular o‘zaro qanday munosabatda ekanligi, birining ikkinchisi oldida 
qanday majburiyatlari borligi to‘lovchini qiziqtirmaydi. Qarzdorning to‘lash majburiyati faqat veksel 
beruvchi oldidagi qarz majburiyati bilan bog‘liq bo‘lib, hech qanday keyingi veksellar uni o‘zgartirmaydi. 
Shu munosabat bilan veksel beruvchi o‘tkazma vekselni o‘zi o‘ziga ham yozib berishi mumkin, va dastlab 
o‘tkazuvchi bo‘yicha majburiyatda ham faqat ikkita shaxs qatnashadi: Bir tomondan – qarzdor to‘lovchi 
ikkinchi tomondan esa – bir vaqtning o‘zida ham veksel beruvchi ham veksel saqlovchi bo‘lgan kreditor. 
Keyinchalik veksel saqlovchi o‘z huquqini indossament tartibida uchinchi shaxsga o‘tkazib berishi mumkin. 
O‘tkazma veksel to‘lovchi tomonidan aktseptlanishi kerak va faqat shundagina yuridik kuchga ega bo‘ladi. 
Bozor iqtisodiyotiga o‘tish munosabati bilan korxona, tashkilot va muassasala mavjud 
mablag‘lardan samarali foydalanish, korxona ixtiyoridagi aktivlarning samarador ligini maksimal darajada 
kutarish asosiy vazifa bulib hisoblanadi. Chunki mablag‘lar. samarali foydalanish korxona aktivlari 
unumdorligini oshirishda va bu orqali maksimal darajada foyda olishda muhim ahamiyat kasb etadi. 
Iqtisodiyotni bozor munosabatlariga boskichma-boskich o‘tkazish va tarmoklar ikticodiyotini izchil 
rivojlantirish investitsiyalardan foydalanish samaradorligini oshirishga bevosita bog‘liqdir. Bugungi 
kunda investitsiyalarni bozor iqtisodiyotiga moslashtirish 1 investitsion faoliyatni boshqarish o‘zgacha 
yondoshishlarni talab etmokda. Chunki xo‘jalik yuritishning zamonaviy yulini tanlash investitsion 
siyosatni ham tubdan o‘zgartirishni talab qiladi. Investitsion siyosatni amalga oshirishda bozor 
munosabatlariga mos dastzl lardan foydalanish, ya’ni investitsion jarayon katnashchilarining huquq va 
majburiyat larini belgilab berish; mamlakatda investorlar uchun tulakonli rakobatni ta’minlash 
moliyaviy, moddiy va akliy boyliklarni boshqarishda batamom erkin harakat qilish shunga 
tenglashtirilgan tadbirlarni amalga oshirishni talab etadi. 
Investitsiya inglizcha so‘zidan olingan bulib, sarmoya ko‘yish degan ma’n: anglatadi. O‘zbekiston 
Respublikasining «Investitsiya faoliyati to‘g‘risida»gi Ko‘onuninkya 2-moddasiga binoan,

---

129 
investitsiyalar - iqtisodiy va boshqa faoliyat obyektlars kiritiladigan moddiy va nomoddiy 
ne’matlar xamda ularga doyr huquqlar. 
Investitsiyalarning iqtisodiy mazmuniga ko‘ra quyidagi turlari mavjud: 
-
Real investitsiyalar; 
-
Moliyaviy invetitsiyalar; 
-
Intellektual investitsiyalar. 
Real investitsiyalar - bu korxona asosiy vositalarini vujudga keltirish va takro ishlab chiqarishga, 
shuningdek moddiy ishlab chiqarishning boshqa shakllarini rivo: lantirishga qo‘shiladigan 
investitsiyalardir. buxgalteriya hisobida bu turdagi investitsii lar kapital kuyilmalar sifatida e’tirof etiladi. 
Moliyaviy investitsiyalar - daromad olish (xuddi foizlar, royalti, dividendlar ijara haqi singari) 
va asosiy kapital qiymatini ko‘paytirish maqsadida uning tasar-rufida bo‘lgan korxona aktivlaridir. 
Intellektual investitsiyalar - bu korxonaning intellektual boyliklarni harn:z 
qilishga sarflagan mablag‘laridir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida moliyaviy investitsiyalar 
muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Moliyaviy investitsiyalar yuridik va jismoniy shaxs - 
larning ixtiyorida mavjud bo‘lgan bush pul mablag‘laridan samarali foydalanishni ta’mik- 
laydp. Moliyaviy investitsiyalar muddatiga ko‘ra qisqa muddatli va Uzoq muddatli bo‘ladi. 
Uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalar - bu Uzoq muomala muddatiga ega (12 oydan ortik) 
aktivlarning sotib olinishiga oid investitsiyalardir. 
Qisqa mlddatli moliyaviy investitsiyalar - o‘zida muomala muddati 12 oydan oshmaydigan. 
engil sotiladigan moliyaviy aktivlarning harid qilinishiga oi d investitsiyalardir.