Самарқанд қишлоқ ХЎжалик институти ветеринария факултети

осмос диффузия
 
йўли 
билан яъни улар бутун танаси билан озиқага ботиб сўриб олади.
Ўргамчак 
эса тўрига тушган ҳашаротларни тўрига ўраб 
ферментларини чиқариб, ўзгартириб, ачитиб, чиритиб тайѐр овқатга 
айлантириб кейинчалик шимиб озиқаланади ѐки каналар ҳайвон танасига 
ѐпишиб қон томирларидан қонни сўриб қон билан озиқаланади. 
Асаларилар эса тўпланиб гуруҳ-гуруҳ бўлиб ўз ўлжаларини ўраб 
ишлатиб ўзига ўзлаштирса, чумолилар 3-4 таси бирданига ўз ўлжаларига 
ҳужум қилиб сўлак таъсирида озиқани ишлатиб озиқаланади. 
Чувалчанглар, қуртларда найчасимон ҳазмланиш органи бўлиб 
озиқани кимѐвий ишлаб ўзгартиб ҳазм қилади. 
Юқори сут эмизувчи ҳайвонлар озиқаланиши учун ташқи муҳитдан 2 
хил озиқ овқат манбаидан:
1. Ўсимликлар дунѐсидан 60-70%. 
2. Ҳайвонот дунѐсидан олинадиган 20-30% озиқалар таркибида организм 
учун органик ва анорганик моддалар бор бўлиб оқсиллар, ѐғлар, углеводлар, 
витаминлар, минерал моддалар ва бошқаларни олади. Озиқ овқатлар ҳазм 
системасига тушиб бу системанинг актив фаолияти натижасида ҳазмланиш 
жараѐнини ўтайди. Ҳазм системаси организмларнинг овқатланиш шароитига 
қараб ҳар хил ривожланган бўлиб, бу организмларни учта гурухга бўлиб 
ўрганилади. 
Ўтхўр ҳайвонлар. 
Гўштхўр ҳайвонлар.
3.Аралаш овқат билан озиқаланувчилар. 
1.Ўтхўр ҳайвонларда ҳазм системаси анча мураккаб ривожланган ва 
ўтхўр ҳайвонларнинг ошқозонининг ҳажми катта бўлиб қорамолларда 60-100 
кг, эчки, қўй, отларда бир неча кг озиқа истеъмол қилади. 
2.Гўштхўр ҳайвонларга ит, мушук. 
3.Аралаш овқат истеъмол қиладиганларга одам, чўчқа кириб, улар, 
ўсимлик, гўшт истеъмол қилади. 
Ҳазм системаси ҳазм жараѐнларини кечиши учун бир қатор мураккаб 
вазифаларни бажаради. 
6.
Ҳазм системаси ҳар хил шира ажратиб-секретор вазифани бажаради: 
7.
Ҳазм системаси ҳаракат ѐки матор вазифасини бажариб озиқаларни 
ишқалаб эзади: 
8.
Ҳазм системасида ферментация жараѐни содир бўлади, чунки турли 
безлар турли хил ферментлар ишлаб чиқариб, турли хил озиқаларни 

---

280 
парчалайди: 
9.
Сўрилиш жараѐнини ўтайди. 
10.Ҳар хил инкретор вазифаларни бажаради.
Ошқозон, ичак, шиллиқ пардалари ҳар хил гормон ажратиб чиқаради, 
ошқозон ости бези эса гормон ва шира ишлаб чиқаради.
Ҳазмланиш жараѐнлари ҳазм системасида кечадиган механикавий, 
кимѐвий ва биологик ѐки микробиологик ўзгаришлар билан якунланади. 
Озиқ овқатлар ҳазм системасида механик ишланади, майдаланади, 
юмшатилади ва намланиш жараѐнларини ўтайди. Бу асосан юқори сут 
эмизувчи организмлар оғиз бўшлиғида таъминланади (тиш ѐрдамида 
майдаланади, жағ, тил билан таъминланади) паррандаларда жиғилдон ѐки 
мускулли ошқозонда ишланади, майдаланади. 
Кимѐвий жараѐнлар ферментация ѐхуд микробиологик ўзгаришлар 
натижасида бўлади, бунда озиқ овқат оксидланиши, гидролизланиши (сув 
иштирокида парчаланиш) ферментация бўлиши ачиш-чириш йўли билан 
юзага чиқади. Айниқса, ҳазм системаси оғиз бўшлиғидан то тўғри ичакгача 
бўлган йўлда жуда кўп шира ишлаб чиқарувчи безлари бўлиб, шира 
ажратади. Оғизда-сўлак, ошқозонда-ошқозон шираси, ичакда-ичак шираси ўт 
ва ошқозон ости бези шираси. Булар таркибида ферментлар бўлиб, уларни 3 
гуруҳга бўлиб ўрганилади: 
4.
Амилотик ферментлар-углеводларга таъсир қилади. 
5.
Липолитик ферментлар-ѐғни парчалайди. 
6.
Протеолитик ферментлар-оқсилларни парчалайди. 
Ферментларнинг активлиги учун ҳазм системасининг белгили 
намликлиги – сув бўлиши, муайян муҳит шароити, муайян ҳарорат 
(температура) 38-40
о
бўлиши керак. 
Бу ферментлардан бири клетчаткани парчалайди, оқсилни чиритади, 
углеводларни ачитади. Бу ферментлар ҳақида батафсил маълумотларни кавш 
қайтарувчи ҳайвонлар ингичка ичагида кечадиган ҳазмланиш жараѐнида 
ўрганилади. 
Ҳазм системасида озиқ-овқатлар микробиологик ўзгаришларга учраб 
айниқса бактерия ѐки инфузориялар ѐрдамида-озиқа майдаланади. Озиқа 
ачиш-чириш йўли билан ҳам ишлатилади. 
2.Ҳазм системасининг бош қисми оғиз бўшлиғи бўлиб, оғиз бўшлиғида 
овқат ҳазмланиши сўлак безларида ишланаѐтган ширалар таъсирида бўлади. 
Организмнинг бош қисмида 3 ѐки 4 жуфт сўлак безлари бўлиб шу сўлак 
безлари ажратган ширалар оғиз бўшлиғига қуйилади. (Одам ва йиртқич 
ҳайвонларда кўз ости сўлак безининг шираси ҳам бўлади). Организмда овқат 
ҳазм бўлиши учун ҳар хил организмлар турли йўл билан озиқ-овқатларни 
қабул қилади. Жумладан йиртқич ҳайвонлар озиқ-овқат ўлжасини олдинги 
оѐқлари билан ушлаб тишлари билан йиртиб оғзига олади, уларни ейдиган 
овқатлари кўпинча юмшоқ бўлади. (Гўшт, гўштли озиқалар, яъни 
тўқималардан тузилган мускул пай).Озиқани оғизда жуда оз чайнаб сўлак 
билан аралаштириб ютади. 

---

281 
Чўчқалар озиқ-овқат моддаларни тумшуқ учлари билан кавлаб, излаб, 
олдинги тишлари билан тишлаб, лаб, тил ҳаракати билан оғзига олади. 
Чўчқаларнинг остки жоғи унча ҳаракатчан эмас, жоғлари жуда яқин бўлиб 
озиқани чала чайнаб ютади.
Чўчқалар озиқани оғизда кам чайнайди, ярим чайнаб ютади. Чўчқалар 
суюқ юмшоқлаштирилган полуфабрикат озиқалар билан, концентрат бўтқа 
пишириб озиқалантирилади. Концентратлар ҳар хил озиқалардан 
қариштириш, юмшатилган озиқа, ошхоналарда қолган озиқалардан 
иборатдир. Чўчқалар оғзида озиқа ҳазми ўзига хос хусусиятга эга бўлиб, 
чўчқа оғзида сўлак безларидан кўп миқдорда сўлак ажралади. Улардан ҳам 
жағ ости, тил ости сўлак безлари вақти вақти билан сўлак ажратади, айниқса 
ѐш чўчалар сут, сут қолдиғи билан озиқаланганда вақти-вақти билан аралаш 
безлардан сўлак ажратади. Сўлакда амилолитик ферментлар кўп бўлади, 
айниқса чўчқага кўп крахмалли озиқа (ун, кепак) берилганда сўлакнинг 
таркибида амилолитик ферментлар кўп бўлади. (Чўчқа болаларини онасидан 
ажратганда обратлар билан аралаш бўтқа пишириб бериш керак, ярмаларга 
витминли озиқа, кўк беда, сабзи, Д витаминини қоплаш учун минерал 
моддалар қўшиш керак, қон касалликларидан сақлаш учун кобольт, темир 
соқлавчи озиқаларни қўшиш керак. Ҳайвон буғозлик даврида минерал 
моддалар рацион таркибида етарлича истеъмол қилса туғиладиган чўчқа 
болаларини териси тагида 15-20 кунлик заҳира минерал моддалар тўплаб 
туғилади. Бунинг учун рацион доимо текшириб турилиши лозим. 
Бир туѐқли ҳайвонлар озиқ-овқатларни юқори лабларини тез ҳаракати 
билан йиғиб, тўплаб, баъзан олдинги оѐқлари билан озиқани йиғиб тўплаб, 
эзиб, тишлари билан кесиб, оғизга олиб майдалайди, айниқса олдинги курак 
тишлари ўсимликларни ердан кесиб, узиш учун ишлатади. Оғизга олинган 
озиқаларни майдалаб, сўлак билан аралаштириб, тил иштирокида луқма 
ҳолатига келтиради. Бир туѐқли ҳайвонлар озиқаларни оғизда анча узоқ 
чайнаб ютади. Оғизда озуқа ҳазм бўлиши анча мураккаб ўзгарувчан бўлади. 
Жумладан сўлак безларининг функционал активлиги ҳайвонларнинг ѐшига 
қараб ўзгарувчан бўлади. Бир туѐқли ҳаѐнларни ѐшлигида сўлак вақти-вақти 
билан ажралиб, сут ичганда ѐки ҳар хил суюқ озуқалар истеъмол қилган 
вақтда кам сўлак ажратади. 
Отлар оғзига озуқа тушиши билан сўлак ажралиб, бу сўлакни озуқа 
чайнаѐтган томондаги сўлак безлари ажратади. Бир туѐқлиларнинг ѐшлик 
даврида тил ости ва жағ ости сўлак безлардан сўлак ажралиб, у оз ва қуюқ 
бўлади. Дағал озиқаларга ўтиши билан жуда кўп суюқ сўлак ажратиб, сўлак 
муҳити кучсиз ишқорий рН-7,55 ҳолатда бўлиши озиқ овқат билан аралашиб, 
ошқозонга тушиб, ошқозон ичида қисман амилолитик жараѐнларни 
таъминлайди, яъни углеводлар парчаланди. Сўлак ошқозонда қисман 
микроорганизмлар ривожланишига шароит яратади, дағал озиқаларни 
юмшоқ қилиб, ютилишини таъминлайди. Улар ѐш вақтида 10-15 литргача, 3-
4 ойлигида 20-25 литргача ва кейинчалик 40 литргача сўлак ажратади. 
Функцианал хусусиятига кўра тил ости ва жағ ости сўлак бези кучсиз 

---

282 
кислотали, ѐпишқоқ, оз, қуюқ сўлак ажратиб, кейин қулоқ олди сўлак бези 
сўлак ишлаб чиқариши билан сўлакнинг ѐпишқоқлиги камайиб, муҳити 
ишқорий бўлиб, кўп сўлак ажратади. 
Кавш қайтарувчи организмлар озик-овқатларни оғизда юзаки 
чайнайди. Оғизга тил ва лаб ҳаракати билан озуқа олади. Юқорида айтилган 
ҳайвонлар суюқ озуқани лаб, тил ѐрдамида ѐки шимиб олади. 
Итлар, мушуклар тилларини қошиққа ѐки чўмичга ўхшатиб сув ичади. 
Озуқа моддалар оғизга тушиши билан уларни ҳазмланиши бошланади. 
Оғизда овқат ҳазм бўлиши учун озиқа намланиб юмшатилиб, парчаланиш 
даврини ўтайди. Бу борада сўлак ҳазм шираси сифатида муҳим аҳамиятга 
эга. Сўлак организмнинг бош қисмида жойлашган бир қатор секретор 
безларда-сўлак безларида ишланади.
Қулоқ олди, жағ ости ва тил ости сўлак безлари жуфт бўлиб, йиртқич 
ҳайвонларда ва одамларда кўз ости сўлак безлари жойлашган бўлиб ўз 
сўлагини оғиз бўшлиғига қуяди. Жумладан қулоқ олди сўлак безини 
секрецияси ўзига хос бўлиб, суюқ шира ишлайди. Ширасининг таркибида туз 
ва органик мадда кам миқдорда бўлиб, сув кўп бўлади яъни 99,6%. Кавш 
қайтарувчи ҳайвонларда қулоқ олди сўлак бези секрети кўп ишлаб чиқарилиб 
таркибида азот бўлади. Бу азот уларнинг катта қорнида оқсил синтез 
қилишда иштирок қилади ва организм талабига керак бўладиган оқсилни 
синтезлайди. Жоғ ости сўлак бези қуюқ сўлак ажратиб шира таркибида сув оз 
99,2% гача, оқсил ва тузларнинг концентрацияси анча баланд, органик 
бирикмалардан муцин, лизоцим кўп сақланганлиги туфайли сўлак қуюқ 
бўлади. Тил ости сўлак бези аралаш типдаги без бу безларда кўп шилиқ 
модда бўлиб, ѐпишқоқликни таъминлайди, антибак-териал хусусиятни 
таъминлайди.
Кўз ости сўлак бези аралаш сўлак без сифатида суюқ шира ажратиб 
сўлак таркибида 99,2-99,6% сув ва 0,8-0,6 атрофида органик ва анорганик 
бирикмалар бор.
Сўлакни қуруқ моддаларини ташкил қиладиган оқсил, мочевина, 
муцин, лизоцим ва унинг энг асосий овқат ҳазм қиладиган ферменти бўлади. 
Сўлакда амилолитик ферментлар бўлади. Амилаза, малтоза, птиалин 
(диастаза) бўлади. Сўлак таркибида жуда кам миқдорда бошқа органик, 
гормонал моддаларнинг қолдиғи бўлади.
Сўлак миқдори йирик шохли ҳайвонларда: 100-200 литр/кун рН 8,1-8,4 
от 40-50 7,3-7,5
чўчқа 10-15 7,2-7,5
қўй 7-14 8,0-8,3
ит 0,6-1,2 
7,3-7,7
қуѐн 0,04-0,08 
8,1-8,5 
Сўлак рангсиз, шиллимшик ва ѐпишқоқ суюқлик бўлиб, ҳайвон 
турига, озиқаланишига, яшаш шароитига ва бошқа омилларга боғлиқ. У 99,0 
– 99,4% сув ва 0,6 – 1% атрофида анорганик ва органик моддаларни 
сақлайди. Сўлакда минерал моддалардан сульфатлар, карбанатлар, кальций, 

---

283 
калий ва бошқалар бўлади. органик моддалардан амилаза, малтаза ва 
лизоцим ферментлари, ѐпишқоқ модда – глюкополисахарид муцин, 
алмашинув маҳсулотларидан мачевина, аммиак, карбанат ангидрид ва 
бошқалар бўлади. 
Сўлакда амилолитик ферментлар жуда кам бўлиб, унинг таркибидаги 
амилаза крахмални малтозагача, малтаза эса малтозани глюкозагача 
парчалаб, этхўр ҳайвонлар сўлагида кўпроқдир. Лизоцим бактериоцидлик 
хусусиятига эга бўлиб кўпчилик микроорганизмларни парчалайди. Муцин 
сўлакни ѐпишқоқлигини таъминлаб, натижада озиқа луқмасини тегишли 
шаклга келтиради ва осон ютилишини таъминлайди.
Сўлак суюқ бўлганлиги билан солиштирма оғирлиги 1,002-1,012 
ѐпишқоқлиги сувга нисбатан 1,5-2,0 га тенг (Буни аниқлаш учун 
вискизометрни бир найчасига сув ва иккинчи найчасига сўлак солиб 1 томчи 
сўлак томганда 2 томчи сув томади). 
Сўлакнинг муҳити кучсиз кислотали 6,7-8,2 ва гўштхўр ҳайвонларда 
(йиртқич ҳайвонлар ва одамда) 6,7-7,3-7,5 ўтхўр ҳайвонларда кавш 
қайтарувчиларда кучли ишқорий 8,0-8,2 бўлади. 
Сўлак муҳити ҳар хил организмларда ҳар хил шароит яратиб оғиз 
бўшлиғида углеводлар парчаланишини таъминлайди. Кавш қайтарувчиларда 
сўлак ажралиб катта қоринга тушиб микроорганизмларнинг ривожланишини 
таъминлайди. 
Сўлак оғиз бўшлиғида бир қатор муҳим вазифаларни бажаради.
5.
Оғизда сўлак муҳим шароитларни таъминлаб беради. Намлик, муҳит 
ва бошқалар. 
6.
Ферментларни активлигини таъминлайди. 
7.
Оғизни ҳар хил қолдиқ моддалардан тозалаб дизенфекциялайди. 
8.
Сўлак, озиқ овқатни намлаб луқмани шакллантириб туради. (Оғизга 
олинган ва тарқоқ бўлган озиқани муцин-клейлаганга ўхшатиб бириктириб 
лўқма ҳосил қилади) ва ютилишни силлиқ қилиб туради. 
Сўлак ўзига хос ҳислат, ажралиш таркибига эга бўлиб, сўлак 
ажралишининг моҳияти муҳимдир. Айниқса сўлакни ҳар хил шароит, 
таъсиротга нисбатан ажралиши, ўзини вазифасини таъминлайди. Сўлак фақат 
овқат ҳазм қилиш учун ажралиб қолмасдан, балки организмнинг ҳимоя 
қилиш учун ҳам ажратади. Шу сабабдан сўлак овқат бўлмаган моддаларга 
ҳам ажралади. Масалан: қум, кислота, тош, турли тузларга, заҳар ва бошқа 
моддаларга ѐки студентлар нос отади натижада кўп сўлак ажралиб ҳимоя 
вазифасини ўтайди яъни оғизни ювиб, оғиз бўшлиғини тозалайди. 
Сўлакнинг асосий моҳияти овқат ҳазм қилиш бўлиб углеводларни 
парчалайди, яъни крахмалдан амилаза таъсирида глюкоза ҳосил қилади. 
Сўлак сўлак безларида ҳосил бўлади ва ҳосил бўлиши мураккаб жараѐн 
бўлиб уни ҳосил бўлиши ва ажралишини аниқлаш учун ўткир ва хроник 
методлардан фойдаланилади. Жумладан И.П.Павлов лабораториясида сўлак 
йўлларига найча ўрнатиш ѐки шу йўлларни лунжни ташқарисига чиқариб 
тикиш методикаси ишлаб чиқилган. Масалан: Ит, қўйларнинг қулоқ олди 

---

284 
сўлак безининг йўли ташқарига чиқарилиб тикилади. Бу методикалар бошқа 
ҳайвонларда ҳам ишланган. Бу тажрибани дастлаб И.П.Павлов шигирдлари 
билан ўтказган. (Д.Л.Глинский). 
Сўлак ҳосил бўлишида сўлак безларининг актив функционал 
хусусияти асосий ўрин эгаллаб сўлак безида меракрин ва апокрин типдаги 
секрециялар кузатилади.