Самарқанд қишлоқ ХЎжалик институти ветеринария факултети

4. Бош мия ярим шарлар пўстлоғида кузатиладиган 
тормозланишлар. 
Нерв системасида ҳам бошқа орган системалардагидек 
яъни бош мия ярим шарлар пўстлоғида қўзғалиш ва тормозланиш 
жараѐнлари кузатилади. 
Пўстлоқ қўзғалганда шартли рефлекс ҳосил бўлса, тормозланганида 
шартли рефлекслар йўқолаборади. 
Пўстлоқда икки хилдаги тормозланишлар фарқ қилинади. 
1. Шарциз ѐки ташқи. 
2. Шартли ѐки ички. 

---

227 
Шарциз тормозланишларни икки хили фарқ қилиниб. 
1. Ташқи тормозланишлар. 
2. Чегарадан чиққан тормозланишларга бўлинади. 
Ташқи тормзланиш мия пўстлоғидаги шартли рефлекс маркази билан 
бирга бошқа марказ кучли қўзғалганда кузатилиб,кучли қўзғалган марказ 
ўзидан кам кучли қўзғалган марказни тормозлайди. Ҳозирги ҳолатда шартли 
рефлексни тормозлайдиган марказ, шартли рефлекс марказидан ташқарида 
жойлашиб, ташқи тормозланиш дейилади. Масалан: итда сўлак ажралишига 
шартли рефлекс ҳосил қилинган бўлса, шу ит сўлак ажратаѐтган пайтида 
унга мушукни кўриниши сўлак ажралишини тормозлайди. Яъни мушук 
кўриниши тегишли марказни қўзғатиб, сўлак ажратиш марказини 
тормозлайди ѐки сигирлар соғилаѐтганида шовқин-сурон кўтарилиши, бегона 
одамларни пайдо бўлиши сут бериш рефлексини тормозлайди. Ички 
органлардан келаѐтган таъсиротлар шартли рефлексни тормозлайди. 
Масалан:қовуқнинг кучли тўлиши, қусиш ва бошқалар шартли рефлексларни 
торомзлаши мумкин. 
Тормозланиш жараѐнини кучи нерв марказлар ҳолатига боғлиқ. Жуда 
оч қолганда яъни овқатланиш маркази кучли қўзғалганда бу марказни ҳаддан 
ташқари кучли қўзғалган марказ тормозлаши мумкин. 
 
2. Чегарадан чиққан тормозланиш. Шартли тормозланишни бир 
кўриниши бўлиб, шартли таъсирот кучи ѐки уни таъсир қилиш муддати 
кучли ошиб кетганида кузатилади. Масалан: сўлак ажралишига қўнғироқ 
чалиб сўлак ажралишининг шартли рефлекси ҳосил қилинган бўлса, шу итга 
қўнғироқни аввалгидан кучли ѐки узоқ вақт чалиниб, сўлак ажралишини 
тормозлаб қўйиш мумкин. Бу нерв ҳужайраларининг қўзғалишини чегара ва 
меъѐри борлигидан далолат беради. 
Шарциз тормозланиш туғма бўлиб, марказ билан бирга М.Н.С.сининг 
қўйи қисмларига ҳам хосдир. 
Шартли тормозланиш пўстлоқга хос бўлиб секин пайдо бўлади ва 
узоқ вақт давом етади. 
Шартли рефлексни шартли таъсирот билан доимо мустаҳкамланиб 
турилмаса шартли тормозланиш пайдо бўлиб қолади.
Тормозланиш шартли рефлекс марказида пайдо бўлиб, уни ички 
тормозланиш дейилади ва тўртта тури фарқ қилинади.
1. Шартли рефлекснинг сўниши. Шартли рефлекс ҳосил қилинганидан 
сўнг таъсирот аввалгисидан бошқача қилиб таъсир етилса ва шу бошқа 
таъсирот шарциз таъсирот билан мустаҳ- камланмаса, шартли рефлекас 
сўнади. Масалан: итда қўнғироқ чалинишига шартли рефлекс ҳосил
қилинганидан кейин, шу шартли рефлекс аввалгидай қўвватланиб, 
мустахкамланиб борилса, сўлак ажралишини шартли рефлекси сақланиб 
тураберади. Агарда қўнғироқ чалиниши ўзгартирилса, чўзилиб чалинса, ѐки 
узиб чалиниб, шарциз таъсиротчи озиқа бериш билан қўвватланмаса шартли 
рефлекс сўнади.

---

228 
Агар мия пўстлоғи тормозланганидан сўнг шу ески тарзда 
қўнғироқ чалинса ѐки қўнғироқ чалиниши билан олов ѐқилса итда яна сўлак 
ажралабошланиши мумкин яъни рефлекс тормоздан тушади. 
2. Шартли рефлексни дифференсиасиялаш. Ҳайвон шартли таъсиротни 
унга жуда яқин таъсиротдан фарқ қилади. Ҳайвонда шартли рефлекс ҳосил 
қилингандаги таъсиротдан озгина ўзгарган таъсирот берилганда уни фарқлай 
олади, яъни шартли рефлексни генерализасияланиши кузатилади. Лекин 
ҳайвон 
ўзига 
таъсир қилаѐтган 
унга 
яқин 
бошқа 
таъсиротни 
фарқлайди.Масалан: ит метраномнинг 100 марта табранишига сўлак 
ажралишини ҳосил қилган бўлса, шу ит 90-80-85 марта метраном 
тебранишига ҳам сўлак ажратади, ѐки юқоридаги таъсирот геперелизасияга 
учрайди. Кейин итни метраномни 100 тебранишига озиқа бериб сўлак 
ажратишини мустахкамласак, бошқа тебранишларга сўлак ажратмайди. Яъни 
таъсиротни дифференсиасиялайди. Дифференсиасияловчи тормозланиш 
асосида пўстлоқни анализ фаолияти туриб таъсиротни фарқлайди ва жавоб 
реаксиясини ишлаб чиқаради. 
3. Шартли тормоз. Шартли таъсирот, шарциз таъсирот билан 
мустаҳкамланмаса ва шу шарциз таъсирот билан бошқа таъсирот 
кимбинасияси мустаҳкамланмаса, шартли тормозланиш ҳосил бўлади. 
Масалан А шартли таъсиротга шартли рефлекс ҳосил қилиниб, биринчи А 
таъсиротнинг ўзига, сўнгра В таъсирот билан комбинасиясига шартли 
рефлекс ҳосил бўлади. Кейинчалик А таъсирот шарциз таъсирот билан 
мустаҳкамланиб, А+Б комбинасияси мустаҳкамланмаса, шартли рефлекс А 
таъсиротга ҳосил бўлиб, А+Б таъсиротга шартли рефлекс ҳосил бўлмай
шартли тормозланиш ҳосил бўлади. Шартли тормозланишда ҳайвон
бирмунча ўхшаш ва бирмун ўзгача таъсиротларни анализ қилади ва бир 
биридан ажратади. Шартли тормоз ҳосил қилиш учун шартли таъсирот билан 
қўшимча таъсирот бирга қўшилиб, бир вақтда таъсир қилингандагина юзага 
келади. Агар берилаѐтган таъсиротлар орасида тафавут бўлса иккинчи 
тартибли шартли рефлекс ҳосил қилса бўлади. 
4.Шартли рефлексларнинг кечикиши. Шартли таъсирот билан шарциз 
таъсирот ўртасида фарқ бўлса, шартли рефлекс кечикиши мумкин. Масалан 
чироқ ѐқилишига нисбатан сўлак ажиралиш шартли рефлекси ҳосил 
қилинган ҳайвонда чироқ ѐқилиши билан озиқа бериш ўртасида 1-5 секунд 
ўца, чироқ ѐқилишига сўлак ажиралаберади, агар чироқ ѐқилиши билан озиқа 
берилиш даври ўртасида 2-3 минут фарқ қилади. Кейин чироқ ѐқилиши 
билан сўлак ажиралиши ўртасида ҳам 2-3 минут фарқ бўлади. Демак, шартли 
таъсирот шартли рефлекс марказини аввал тормозлаб, сўнг қўзғатади. 
Шартли тормозланишларни организмга ахамияти катта бўлиб, шартли 
тормозланиш бўлмаса, организм шартли таъсирот бўладиган турли таъсирот-
сигналларга кераксиз реаксиялар билан жавоб бераберган бўлар еди. 
Тормозланиш туфайли организм ўзи учун зарур реаксияларни вужудга 
келтиради ва ташқи муҳитга мослашади.

---

229 

Катта ярим шарлар пўстлоғидаги иррадиасия, консентрасия ва 

индуксия ҳодисалари. Катта ярим шарлар пўстлоғида ҳосил бўлган қўзғалиш 
ва тормозланиш аввал пўстлоқ бўйлаб иррадиасияланиб, кейин яна тўпланиб 
- консентрасияланади. Пўстлоқ иррадиасия хусусияти туфайли шартли 
рефлекс ҳосил бўлиб, шартли таъсиротга табиатан яқин турадиган 
таъсиротларга ҳам шартли реаксия билан жавоб беради. Масалан: 
метраномнинг 100 марта тебраниши билан бирга 80, 85, 90 марта
табранишларига сўлак ажралади. Кейинчалик метраномнинг 100 марта 
тебраниши шарциз таъсирот билан мустаҳкамланиб, бошқа тебранишлари 
мустаҳкамланмаса, метраномнинг 100 марта тебранишига сўлак ажралиб, 
бошқа тебранишга ички тормозланиш ҳосил бўлиб, қўзғалиш шартли 
рефлекс марказида тўпланиб, консентрасияланиб, сўлак ажралмайди. 
Консентрланиш туфайли ҳайвон таъсиротларни бир-биридан фарқлайди. 
Пўстлоқда иррадиасия ва консентрасия ҳодисасидан ташқари индуксия 
ҳодисаси кузатилиб, индуксия иррадиасияга қарама-қарши ҳодиса бўлиб, 
қўзғалиш ѐки тормозланишнинг консентрасияланишига ѐрдам беради. 
М.Н.С.сининг бошқа қисмлари сингари пўстлоқда ҳам мусбат ва манфий 
индуксия кузатилади. Қўзғалиш манбаининг тормозланиш қисми манфий 
индуксия, тормозланиш манбаининг атрофида қўзғалиш қисми мусбат 
индуксия ҳосил бўлади. Демак, пўстлоқда кузатилаѐтган жараѐнлар 
мураккаб: иррадиасия, консентрасия ва индуксия ҳодисалари қузғалиш ва 
тормозланишнинг ўзаро турли муносабатлари билан боғланган. 
Мия пўстлоғида таъсиротларнинг анализ ва синтез қилиниши. 
Пўстлоқнинг енг муҳим вазифаларидан бири таъсиротларни анализ ва синтез 
қилишдир. Таъсиротлар ресепторлар орқали қабул қилиниб М.Н.С. ва унинг 
олий қисми бош мия ярим шарлар пўстлоғининг тегишли қисмларига 
узатилади. Бу таъсиротларга ресепторларда тубан анализ амалга оширилиб, 
бу ресепторлардан кўздаги ресепторлар ѐруғликдан, қулоқдаги ресепторлар 
товуш тўлқинларининг таъсирларидан қўзғалади.
М.Н.С.нинг қуйи қисмларида анализ юзага чиқиб, бу анализ унча 
мукаммалашмаган бўлиб, мукаммалашган нозик анализ фақат бош мия ярим 
шарлар пўстлоғида кузатилади. Катта ярим шарлар пўстлоғининг анализ 
фаолиятининг асосида ички тормозланишлар ѐтиб, таъсиротларнинг анализи 
пўстлоқдаги ҳар хил нейронларнинг биргалашиб ишлашидан ҳосил бўлади. 
Натижада таъсиротнинг айирим елементлари фарқ қилинади, бир-биридан 
ажратилади ва дифференсасияланади. 
Таъсирот анализ қилиниши билан синтез қилинади. Синтез оқибатида 
пўстлоқдаги ҳар хил таъсиротлар ўзаро боғланиб, бирлаштирилади, уларни 
елементлари умумлаштирилиб, таъсиротга якун ясалади ва шартли рефлекс
ҳосил бўлиб, тегишли орган ва умуман организм фаолияти маълум 
йўналишда ўзгариб, рефлектор акт юзага чиқади. Шундай қилиб, организмга 
ички ва ташқи муҳитдан келаѐтган таъсиротларни пўстлоқ тўхтовсиз анализ 
қилиб, организм шу таъсиротларга муайян реаксиялар билан жавоб беради. 

---

230 
Катта ярим шарлар пўстлоғининг анализ ва синтез фаолияти туфайли ҳайвон 
ўзи учун зарур биологик мақбул шартли рефлексларни ҳосил қилади.