Самарқанд қишлоқ хўжалик институти “Олий математика ва ахборот технологиялари” кафедраси Информатика ва ат фанидан

6.Ахборотнинг ўлчов бирликлари

Сиз кўришингиз, эшитишингиз ёки ўқишингиз мумкин бўлганларнинг барчаси - ахборотдир. Кундан кунга ахборот ҳажми ортиб бормоқда. Ахборотлардан фойдаланиш учун, айтайлик осон топиш учун, уларни сақлаш ва тизимлаштириш зарурияти юза келади. Бу жараёнларни осонлаштиришда бизга рақамли ахборот ташувчилари ёрдамга келади.
Маълумки компьютер ахборотларни тизимли (система) блокидаги қурилмалар ёрдамида қайта ишлайди. Ахборотлар тизимли блоки қурилмалариаро кабеллар орқали узатилади. Ёки биз ташқи қурилмалар- клавиатура ёки сичқонча ёрдамида компьютерга буйруқ берамиз.
Биз китоб ўзида муайян мазмунни мужассамлаштириган сўз ва жумлалардан иборат эканлигини яхши биламиз. Ҳар бир сўз ҳарфлар асосида шакллантирилади. Демак, биз ўзимизга керакли билимларни - яъни ахборотни китобдан олишимиз мумкин. Компьютер ҳарфни, сўзни, жумлани, китобни ёки борлиқни инсон каби тушуна олмайди. Компьютер қурилмаларида барча ахборотлар сигналлар асосида айрбошланади, қайта ишланади, сақланади ва ҳ.қ. Компьютер сигнални унинг борлиги (ҳа) ёки йўқлиги (йўқ) билан ажратади.
Компьютер сигналларини ҳосил қилишда «ҳа» ёки «йўқ» сўзларини рақамли эквиваленти сифатида 0 ёки 1 рақамлари олинади. Рақамлар сони 2 та булгани учун улар иккилик саноқ системасидаги сонлар сифатида қаралади.
Битта рақам: 0 ёки 1 бит деб аталади. Демак, бир бит: 0 ёки 1 рақамларни биридан иборат бўлади. 1 бит (binary digit) сўзи иккилик саноқ системасидаги рақам деган маънони англатади.
Бит - бу компьютердаги энг кичик ахборот бирлиги бўлиб, у 0 ёки 1 рақамларни биридан иборат бўлади. Уни компьютер сақлаши ёки узатиши мумкин.
Математикада 1, 2 ва 3 рақамларни - комбинация қилиш орқали 6 та сонии тузиш мумкин, яъни 123, 321, 213, 312, 132, 231.
Агар 0 ва 1 сонлардан иборат 8 та рақам олинса, комбинациялар сони 256 тани ташкил қилади (2⁸=256) ва бу комбинациялар сони алфавитдаги ҳарфлар, сонлар ва белгиларни ифодалаш учун етарли бўлади.
0 ёки 1 рақамларидан иборат 8 та рақам 8 битни ташкил қилади.
Компьютерларда ахборотлар ўлчамини ҳисоблашда 8 битни 1 байт деб номлаш қабул қилинган. Байт бирлиги орқали ахборотларни компьютерлардаги ахборотларни ўлчами аниқланади.
Узунликларни ҳисоблашда см ҳисоби дм га, дм ҳисоби м га, м ҳисоби км га айлангани каби, компьютерларда ахборот сиғимини ҳисоблашда байтдан бошқа ҳисоблашлар ҳам қўлланилади.
2⁰=1, 2¹=2, 2²=4, 2³=8, 2⁴=16, 2⁵=32, 2⁶=64, 2⁷=128, 2⁸=256, 2⁹=512, 2¹⁰=1024, …
2⁰=1 бир бит, 0 ёки 1 рақамларидан бири;
2³= 8 бит = бир байт
Демак, 8 бит = 1 байт, 1024 байт = 1 килобайт;
Демак, компьютерларда ахборотлар ўлчамини аниқлашда қуйидаги ўлчов бирликлари кетма кетлиги ўринли бўлади: Байт; килобайт; мегобайт; гегабайт; терабайт; петабайт; эксабайт; зеттабайт; йоттабайт.

Мисол. ИНФОРМАТИКА ВА АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ ФАНИ сўзида қанча бит ёки байт ахборот бор?
Вазифани бажариш учун қўйидагиларга эътиборни қаратамиз: Сўзлар сони 5 та;
Пробел (бўш жой)сиз белгилар сони 38 та;
Агар биз фақат белгилар сонини кўра берилган сўзда 38 байт ёки 38*8= 304 бит ахборот бор деб ҳисобласак, хато натижага эга бўламиз.
Тўғри жавобни аниқлаш учун сўздаги пробел-бўш жой белгиларини ҳисоблаш керак бўлади.
Пробел (бўш жой) билан белгилар сони 42 та;
Демак берилган сўзда 8*42=336 бит ёки 42 байт ахборот бор.