Salayev ixtiyor baxtiyorovich xiva xonligining harbiy va mudofaa tizimi

Ikkinchidan
, XIX asrning ikkinchi yarmida Xiva xonligi tarixiga oid 
manbalarni ko’rib chiqar ekanmiz, shuni guvohi bo’lishimiz mumkinki, rus 
tarixchilari tomonidan yozilgan manbalarda Xiva xonligining harbiy va mudofaa 

---

74 
tizimi haqida bildirgan fikrlarida hech qanday yolg’on fikrlar va bo’rttirishlar 
uchramaydi. Axborot tarzida bo’lsa-da, bu adabiyotlarning qimmati shundaki, 
mualliflar hech bir istehola qilmay, o’zlari tarafdan bo’lgan mustamlakaning 
haqiqiy basharasini, oshkor va pinhon niyatlarini takabburlik bilan oshkor etganlar. 
SHuning uchun ham bu kabi manbalar va mahalliy mualliflar manbalarini 
solishtirib, tahlil etib, Xiva xonligining harbiy va mudofaa tizimini o’rganishda 
qimmatli ma’lumotlar bera oladigan manbalar qatoriga kiritishimiz mumkin.
Uchinchidan
, tadqiqot ishiga oid manbalar va tarixiy asarlarni o’rganish 
jarayonida Xalfin.N.A. asarlari Rossiya imperiyasi bosqini davrida Xiva 
xonligidagi vaziyatni o’rganishimiz uchun asosiy manba vazifasini o’tadi. Unda 
xonlik egallanishidan oldin o’rganib chiqilishi, istehkomlar qurilishi va egallanishi 
yaxshi bayon etilgan. Bundan tashqari bir qancha tarixchilarning asarlari 
jumladanb XVIII asrda yashagan arab muarrixi Mulla Maxdixon Astrobodiyning 
Xiva xonligiga qarashli Xazorasp haqida yozgan quyidagi so’zlari ham isbotlaydi: 
“Bu qal’a handaqqa ega bo’lganligi va mahkam devor bilan mustahkamlanganligi 
uchun… bu qal’aga hujum qilish sog’lom fikrdan uzoq ish edi.” Muarrixning qayd 
etishicha, aynan shuning uchun ham Eron shohi Nodirshox XVIII asrning 40-
yillarida qal’ani ishg’ol qilishdan voz kechgan. “Xiva zabt etib bo’lmaydigan 
qal’a” sifatida mashhur bo’lgan ikkita devorga ega bo’lgan. Shaharning asosini 
tashkil etgan ichki shahar Ichanqal’ani qamrab olgan devor haqida 1753 yil Xivada 
bo’lgan rus savdogari Danila Rukavkin shunday yozadi. “Shahar to’rtburchak 
shakldagi loydan qurilgan devor bilan himoyalangan; burchaklarda shuningdek, 
xavfli yerlarda qorovullar uchun budkalar (minoralar) o’rnatilgan”. Xivaning 
tashqi qismi – Dishanqal’a devori Olloqulixonning 1842-yilda Buxoroga 
yurishidan biro y oldin qurilgan edi. Bu devorning atrofi ham xandaq bilan 
o’ralgan bo’lib, suv bilan to’ldirilgan edi. XIX asrning 40 yillarida Xiva xonligi 
bilan Buxoro amirligi o’rtasidagi munosabatlar keskinlashib ketgan bir vaziyatda 
Xiva xoni Olloqulixon buyrug’i bilan 1842-yilda Pitnak shahri mustahkam devor 
bilan o’rab olingan. 

---

75