Saitxodjayev

§. Ilmiy bilishning darajalari va usullari, ularning ichki ishlar idoralari xodimlari faoliyatidagi ahamiyati

Ilmiy bilish jamiyat taraqqiyotining muayyan bosqichida vujudga kelgan bo‘lib, o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Ilmiy bilish avvalo ma’lum bir maqsadga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Uning asosiy maqsadi – moddiy va ma’naviy dunyo haqida chuqurroq, yangi bilimlar tomon borish.

Fanda, xususan falsafa fanida moddiy va ma’naviy olamni ilmiy bilishning ikkita darajasi mavjud bo‘lib, ular empirik va nazariy darajalarni tashkil qiladi.

Empirik bilimlar asosan tajriba natijasida qo‘lga kiritilib, kuzatish va eksperimentlarga asoslanadi. U nazariy tadqiqot rivojlanishining muhim omilidir. Tajriba ma’lumotlari asosida sxema va diagrammalar tuzilib, xulosa va gipotezalar ishlab chiqiladi, yangi olingan ma’lumotlar orasidagi bog‘liqlik aniqlanadi. Empirik ma’lumotlar klassifikatsiyasi ayniqsa tabiiy fanlar qonuniyatlarini ishlab chiqishga yordam beradi. Masalan, Arximed, Abu Ali ibn Sino, Muso al-Xorazmiy, Beruniy, Ulug‘bek, Galiley, Paskal, Nyuton, Mendeleyev va boshqa olimlarning tajribalari shunday natijalarga olib kelgan.

Empirik bilish bir tomondan avvalgi nazariy bilimlarga asoslansa, ikkinchi tomondan empirik tadqiqotlar avvalgi nazariy bilim doirasiga to‘g‘ri kelmaydigan yangi dalillarni keltirib chiqaradi. Masalan, XIX asrning boshlarida fizikada ro‘y bergan kashfiyotlar buning yaqqol dalillaridir. Obyektiv vujudga keladigan ana shunday muammoli

vaziyatlar empirik bilimlardan nazariy xulosalarga tomon o‘tishni taqozo etadi. Bunday o‘tish o‘z mohiyati bilan dialektik o‘tish bo‘lib, u hodisadan mohiyatga tomon qarab borishni ifodalaydi.

Ilmiy bilishning nazariy darajasi umumlashtirish va ideallashtirishning yuqoriroq bosqichi bo‘lib, obyektiv borliqni butun ichki bog‘lanish va qonuniyatlari bilan aks ettiradi. Masalan, D.I.Mendeleyevning ximiyaviy elementlar davri sistemasi nazariy umumlashtirishning yorqin misolidir. Eksperiment va matematik hisoblash yo‘li bilan 1860-yillarda ma’lum bo‘lgan elementlar o‘zlarining atom og‘irliklari ortib borishi bo‘yicha shunday joylashtirildiki, o‘sha davrda noma’lum elementlarni olim oldindan bashorat qilib aytib berdilar. Bir necha vaqtdan so‘ng bu elementlar topilib galley, skandiy, germaniy deb, atala boshlandi. Ilmiy bashorat mantiqiy tafakkurning nisbiy mustaqilligini ko‘rsatadi. Ilmiy bilishning empirik va nazariy darajalari bir-biri bilan uzviy dialektik bog‘liqlikda bo‘lib, biri ikkinchisini taqozo etadi.

Ilmiy bilishning bu darajalarini yuqorida qayd qilingan bilishning hissiy va aqliy bosqichlari bilan aynanlashtirish noto‘g‘ridir. Agar hissiy bilish va aqliy bilish bosqichlari o‘rtasidagi farq asosan ularning moddiy olamni qay darajada in’ikos etishi bilan farqlansa, bilishning empirik va nazariy darajalari ilmiy bilishning sohalariga taalluqlidir. Hissiy va aqliy bilish alohida insonlar tomonidan amalga oshiriladigan in’ikos etishning shakllari bo‘lib, individlar ruhiy faoliyatining sifat jihatdan farqlanuvchi tipini tashkil qiladi. Bilishning empirik va nazariy darajalari esa, tadqiqotchining bilish faoliyati davomida har xil usullarni o‘zida ifodalab, o‘rganilayotgan obyekt xarakteri va qo‘llanilayotgan usullarning har xilligi qarab farqlanadi. Hissiy in’ikos etish shakllariga sezgi, idrok va tasavvurlar kirsa, ilmiy bilishning empirik darajasi tadqiqotchining amaliy faoliyati bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, eksperimentning qo‘yilishi va o‘tkazilishi, ilmiy ma’lumot va faktlarni yig‘ish va qayd qilish, ularni sistemalashtirish va boshqalar kiradi. Empirik bilish jarayonida faqat hissiy bilishning shakllaridan foydalanib qolmasdan, balki aqliy bilish va uning asosiy shakllari yordamida qayd qilish, ilmiy faktlarni qayta ishlash va boshqa jarayonlar amalga oshiriladi. Olingan natijalarning oddiy tilda ifodalanishining o‘zi ham aqliy bilish natijasidir.

Ilmiy bilishning aqliy bosqichi bilan nazariy darajasi ham aynan bir narsa bo‘lmasdan, ular o‘rtasida birqancha farqlar bor. Jumladan, ilmiy

bilishning nazariy darajasiga har qanday tafakkur qilish kirib qolmasdan, balki faqat tadqiq qilinayotgan obyektning mohiyatini ochib berishga qaratilgan ilmiy bilimlar kiradi.

Hozirgi zamon fanida eksperimental tadqiqotlarning rivojlanib borishi bilan nazariy umumlashmalarning roli ortib bormoqda. Empirik tadqiqot usullariga kuzatish, o‘lchash, taqqoslash va eksperiment olib borish usullari kiradi. Nazariy tadqiqot metodlariga esa analiz, sintez, induksiya, deduksiya, modellashtirish, formallashtirish, umumlashtirish, aksiomatik, gipotetik, sistemali yondashish, abstraktlikdan konkretlikka, tarixiylikdan mantiqiylikka borish va boshqa usullar kiradi.

Ilmiy metod (usul) nima? Usul yunoncha so‘z bo‘lib, tadqiqot, bilish yo‘li ma’nolarini anglatadi. Ilmiy usul bilish jarayonida qo‘llaniladigan mavhum bilish yo‘llari hamda vositalarini ifodalaydi. Ilmiy bilish usuli inson amaliy faoliyati negizida yuzaga keladi. U tabiat, jamiyat va inson ongining murakkab hodisalarini to‘g‘ri, obyektiv talqin etishga, fanning tabiiy aloqalarini o‘sishiga imkon beradi. Ilmiy bilish usuli tadqiqot turlarining mazmun va izchilligin o‘z ichiga olgani holda amalda bajarilgan faoliyatning ta’siri sifatida yuzaga chiqadi. Usul ilmiy bilishning tarkibiy qismi bo‘lib, uning obyekti, tahlil mavzui, tadqiqot vazifalari, ularni hal etish uchun zarur bo‘lgan vositalarni ifodalaydi.

Har bir fan obyektini o‘rganuvchi predmetning aniq izlanish usuli bo‘lib, bu usul xususiy, umumiy va eng umumiy usul bo‘lishi mumkin.

Ilmiy bilish jarayonida har bir fan o‘zining maxsus xususiy usullarini ishlab chiqishi zarur. Bular xususiy usullarni tashkil qilib, bunga har bir fan sohalarida qo‘llaniladigan maxsus usullar kiradi. Masalan, sotsiologik usul, statistik usul, kibernetik usul, qiyoslash usuli, o‘lchash, taqqoslash va boshqalar usullar kiradi. Ba’zi fanlar bir-biriga yaqin bo‘lgani uchun ularning tushuncha va qonunlari ham bir-biriga yaqindir. Shuning uchun ularning tadqiqot usullari ham bir-biriga yaqindir va tatbiq qilish chegarasiga ko‘ra bir-biriga samarali foyda keltiradi. Demak, bilishda xususiylik va umumiylik vazifasini bajaruvchi usullar ham mavjuddir. Yuqorida qayd qilingan xususiy usullar umumiylik vazifasini ham bajaradi.

Ko‘pchilik fanlarda qo‘llaniladigan usullar umumiy usul deyiladi. Umumiy usul qo‘llanishi doirasiga ko‘ra umumiy, lekin o‘z maxsus vazifasiga ega. Ilmiy bilishning hamma fan uchun tegishli bo‘lgan umumiy usullariga analiz va sintez, induksiya va deduksiya, analogiya, mantiqiylik va tarixiylik, mavhumlikdan aniqlikka borish va boshqalar kiradi.

Dialektik usul moddiy olamni ilmiy bilishning eng umumiy usuli bo‘lib, barcha fanlar uchun metodologiyadir. Dialektik usul xususiy fanlar erishgan yutuqlardan foydalanib, ularning usullari bilan birgalikda rivojlanadi, ular bir-birini to‘ldiradi va boyitadi. Xususiy, umumiy va eng umumiy usullar tadqiqotning yaxlit tizimini tashkil qiladi. Hozirgi zamon ilmiy bilish jarayonida quyidagi usullar keng foydalaniladi.

Bilishning empirik darajasida quyidagi usullar keng qo‘llaniladi: kuzatish, o‘lchash, taqqoslash, eksperiment.

Kuzatish – voqelikdagi narsa va hodisalarni muayyan maqsadga muvofiq qaratilgan hissiy bilish usulidir. Kuzatishning qay darajada bo‘lishi qo‘yilgan maqsadning aniqligiga, kuzatilayotgan narsa va hodisalar haqida oldindan bilimga ega bo‘lishga bog‘liqdir. Kuzatishda tadqiqotchi har xil asboblardan foydalanishi mumkin. Asbob kuzatish doirasini kengaytiradi, kuzatilayotgan obyektni idrok qilish qobiliyatini kuchaytiradi. Kuzatish bevosita (asbobsiz) yoki vositali (asbob bilan) olib boriladi. Kuzatish jarayonida subyekt obyektning miqdor va sifat jihatlarini in’ikos ettiradi va aniqlab oladi.

O‘lchash bilish jarayonida narsaning miqdor tavsifnomasini aniqlash usulidir. O‘lchov odatda o‘rganilayotgan predmetni aniq qayd etilgan xossa va belgilariga ega bo‘lgan boshqa biron-bir predmet bilan nisbatlash yo‘li orqali amalga oshiriladi. O‘lchash usuli orqali predmetlarning xossalarini, masalan, mustahkamligini, murakkabligini va boshqa tomonlarini aniqlash mumkin.

Taqqoslash bilish faoliyatida tatbiq qilinadigan usul bo‘lib, bilimlarning shakllanishi, rivojlanishida alohida bir bosqichni tashkil qiladi. Taqqoslash narsa va hodisalarning boshqa bir narsa yoki hodisadan farqli va o‘xshash tomonlarini hamda ularning munosa- batlarini o‘rganish usuli hisoblanadi.

Eksperiment – tajribada sinab ko‘rish orqali fanda hodisalarni bilish faoliyatida tadqiq qilish, o‘rganish usuli hisoblanadi. Eksperiment kuzatishga nisbatan yuqoriroq darajadagi bilish usuli bo‘lib, obyektni tegishli tajriba moslamalarini tatbiq qilish orqali obyektga ta’sir ko‘rsatish, o‘zlashtirish, bilimlarni boyitishga yordam beruvchi usuldir. Tadqiqotchi eksperiment usuli orqali o‘zini qiziqtirgan obyektning tomonlarini o‘rganishi uchun unga faol ta’sir ko‘rsatadi, buning uchun sun’iy sharoitlar yaratadi, shu sharoitda tekshirish olib boradi, ma’lumotlar to‘playdi. Eksperiment usuli hodisalarning muhim belgilari va xususiyatlarini, ularning boshqa narsa va hodisalar bilan munosabati,

aloqa va bog‘lanishlarini chuqurroq o‘rganishga imkoniyat yaratadi. Voqelikdagi narsa va hodisalar to‘g‘risida tajribada olingan bilimlar mavhum tafakkurda qayta ishlanish natijasida yanada chuqurlashib, obyektiv haqiqatga yaqinlashib boradi. Ilmiy bilishning nazariy darajasida quyidagi usullar keng qo‘llaniladi: abstraksiya, analiz, sintez, induksiya, deduksiya, analogiya, ideallashtirish, modellashtirish, tarixiylik va mantiqiylik hamda boshqa usullar qo‘llaniladi.

Abstraksiya – predmetlarning muayyan munosabatdagi muhim xossalarini, munosabatlarini, taraqqiyot bosqichlarini fikran bilish usuli. Abstraksiyalash usuli analiz va sintez vositalarini o‘z ichiga oladi. Analiz va sintez dunyoni bilish jarayonida ishlatiladigan o‘zaro bir-biri bilan bog‘langan usullardir.

Analizda o‘rganilayotgan narsa va hodisa mayda bo‘laklarga, ya’ni qismlarga bo‘linib, ular o‘rtasidagi bog‘lanishlar o‘zaro munosabat va ta’sir o‘rganiladi. Tarkibiy qismlarni sintez qilish uchun analiz qilinadi. Analiz usuli orqali narsa va hodisalarni to‘la bilish mumkin emas,shuning uchun u sintez yo‘li bilan to‘ldiriladi.

Sintez analizning natijalariga suyanib, narsa va hodisalarning bir butun sifatini o‘rganadi. Sintez – analiz natijasida fikran bo‘lingan elementlarni qaytadan tiklash, ularni birlashtirish, ilgari yaxlitlikni fikran vujudga keltirish usulidir.

Analiz tadqiqot jarayonida bilishning tayyorgarlik ko‘rish bosqichi hisoblansa, sintez uni yakunlaydi. Analiz va sintez natijasida umumiy tushuncha, muhokamalar tarkib topadi, ular yordamida o‘rganilayotgan obyektning sifati va muayyan qonuniyatlari aniqlanadi va shakllanadi.

Induksiya – ayrim fikriy bilishdan umumiy xulosalar chiqarishda qo‘llaniladigan bilish usulidir. Bu usul yordamida xususiylik o‘rganilib, umumiylik bilib olinadi. Induksiya usuli narsa va hodisalarning sababiy bog‘lanishlarini tekshirish usuli bo‘lib ham xizmat qiladi.

Deduksiya – umumiylikdan xususiylikka olib boruvchi mantiqiy usul. Fandagi nazariyalar deduktiv usul natijasida yuzaga keladi. Bu usul asosan daliliy ma’lumotlar to‘plash natijasida ularni chuqur o‘rganish, sistemaga solishda qo‘llaniladi.

Anologiya (moslik, aynanlik, o‘xshashlik) – narsa va hodisalar biror xususiyatlarining o‘xshashligini o‘rganish usuli. Bu usul yordamida ikki predmetning o‘xshash xususiyatlari o‘rganiladi.

Ideallashtirish – bilish jarayonida obyektni qulaylashtirish usuli. Bu usulda real obyekt ideal obyekt bilan almashtiriladi. Bu usul tabiiyot

fanlarining tadqiqot usuli hisoblanadi. Masalan, fizikada shunday usul orqali fizik obyektlar: ideal gaz, mutlaq qattiq qism, mutlaq qora jism va boshqalarni ideallashtirilgan obyektlar deb qarash mumkin.

Modellashtirish borliqni bilvosita o‘rganishga asoslangan ilmiy usuldir. Bu usul asosida tadqiq qilinayotgan obyekt bilan uning modeli o‘rtasidagi o‘xshashlik, muvofiqlik yotadi. Modellashtirish usuli ilmiy tadqiqot jarayonini yengillashtiradi, ba’zi hollarda murakkab obyektlarni o‘rganishning yagona vositasi hisoblanadi. Modellar ikki xil: moddiy va g‘oyaviy bo‘ladi. Moddiy narsalardan yasalgan modellar moddiy modellar deyiladi. Bu modellar obyektlarning taraqqiyot jo‘shqinligini, ularning mohiyatini ifodalovchi zaruriy qonuniy aloqalarni, munosabatlarni qayta hosil qiladi. G‘oyaviy modellar esa g‘oya shaklida mavjud bo‘ladi.

Aksiomatik usul tadqiqotning aksiomalarga asoslanib nazariy xulosalar chiqarish usulidir. Asos qilib olingan aksiomalar esa muayyan nazariy sistemada isbotlanmay haqiqiy deb qabul qilinadi. Nazariy bilimlar to‘la ravishda aksiomalardan deduktiv yo‘l bilan chiqariladi

Tarixiylik va mantiqiylik obyektiv dunyo taraqqiyot jarayonining muhim xususiyatlarini bilish usulidir. Tarixiylik usuli narsa va hodisalarning ro‘y berish vaqti, davri, aniq vujudga kelishi, rivojlanishini bilish usulidir. Har bir hodisani faqat aniq tarixiy nuqtai nazardan, faqat tarixning aniq tajribasi bilan bog‘lab o‘rganmoq zarur. Har bir narsaning tarixini ochib berish uning taraqqiyotidagi asosiy tarixiy bosqichlar, ularning aloqalarini ajratib ko‘rsatishni talab qiladi. Buning uchun esa uning mohiyati haqida nazariy bilim bo‘lishi kerak. Mantiqiy usul predmetning mazmunini nazariy shaklda tadqiq qilish usuli hisoblanadi. Bu usul tadqiqot obyektining eng muhim aloqalarini bilib olishga imkon beradi.

Yuqorida qayd qilingan bilishning empirik va nazariy darajalari umuman ilmiy bilish sohasining darajalarini tashkil qiladi. Barcha tabiiy, ijtimoiy va texnikaviy fanlar bilishning empirik va nazariy darajalariga ega. Jumladan, huquqiy fanlar sohasi ham mana shu amaliy va nazariy bilish sohalariga bo‘linadi. Ilmiy bilishning empirik va nazariy darajalari usullarining barchasi huquqshunoslik fanlarida ham keng qo‘llaniladi. III xodimlarining amaliy faoliyatida empirik (amaliy) bilish usullari kuzatish, o‘lchash, taqqoslash va eksperimentlar keng qo‘llanilib, jinoyatlarning oldini olish, sodir etilgan jinoyatlarni bartaraf etishda keng qo‘llaniladi. Masalan, kuzatish usuli orqali jinoyat qilishga moyil

bo‘lgan kishilarni xatti-harakatlarini kuzatish orqali ularning oldini olish mumkin. O‘lchash, taqqoslash usullari orqali sodir etilgan jinoyatlar joylari, sodir etilgan jinoyatlarning shunga o‘xshash jinoyatlar bilan taqqoslash asosida ba’zi bir to‘g‘ri xulosalarga kelinadi.

Nazariy bilish usullari analiz, sintez, induksiya, deduksiya anologiya, tarixiylik va mantiqiylik hamda boshqa usullari orqali huquqiy soha va undagi munosabatlar mustahkamlanib bormoqda. O‘zbekistonda huquqiy-demokratik davlat va fuqarolik jamiyati barpo etishda keng foydalanilmoqda. Masalan, milliy davlatchiligimizni barpo etishda tarixiylik va mantiqiylik usulining o‘rni beqiyosdir. Biz bugungi kunda kelajagimizni o‘zida aks ettirgan jamiyatni barpo etishda, o‘tmishda yashab ijod etgan ota-bobolarimizning davlatni idora etish va boshqarish usullariga tayanmog‘imiz va ulardan to‘g‘ri xulosalar chiqargan holda amaliyotga tatbiq etmog‘imiz zarur.

Xulosa qilib shuni ta’kidlash mumkinki, empirik va nazariy bilish darajalarining usullari huquqshunoslik fanlarining takomillashuvi va ularning amaliy faoliyatida muhim ahamiyat kasb etadi.