Saitxodjayev

Qadimgi Xitoy falsafasi. Xitoydagi dastlabki falsafiy ta’limotlarda dunyo abadiy va u besh unsur – olov, suv, tuproq, havo, daraxt yoki metalldan tashkil topgan deb uqtiradi.

Miloddan oldingi VII-VI asrlarda Xitoyda «Dao» qonuniga binoan harakat qiluvchi «Si» elementining mavjudligi haqida fikr yuritiladi. Xitoy mutafakkirlari fikricha, tabiat hodisalari «Si» degen moddiy zarralardan tarkib topib, «Dao» degan obyektiv tabiiy qonuniyatga bo‘ysunadi.

«Daosizm» so‘zining o‘zi «dao» – qonun, «si» – materiya degan ma’noni anglatadi. Dunyoning asosini qonun bilan materiya tashkil qiladi. Daosizmning asoschisi Lao-szi bo‘lib, u dunyo abadiy harakat va o‘zgarishda bo‘ladi, – deb hisoblaydi. Masalan, Lao-szi bu haqda shunday degan: «Ulug‘ dao hamma yoqqa qarab oqadi. U o‘nga ham, sulga ham yoyilgan. U tufayli jami mavjudot tug‘iladi, bu mavjudot hamisha o‘zgarishda bo‘lib, bir joyda to‘xtab qolmaydi.

Daosizm dunyoda qarama-qarshiliklarning bir-biriga bog‘liqligi amal qiladi, tabiat hodisalari o‘z-o‘ziga zid holatlarda aylanib rivojlanadi, – degan fikr yuritadi. Ta’kidlanishicha, go‘zallik va xunuklik, balandlik va pastlik, yaxshilik va yomonlik, borliq va yo‘qlik, uzun va qisqalik, bir-birini tug‘diradi, birin-ketin keladi, bir-biriga bog‘liq bo‘ladi, tabiatdagi barcha mavjudot, barcha hodisalar qarama- qarshiliklarni o‘z ichiga oladi.

Daosizm vakillari bilishda hissiyot va amaliyotni ahamiyatini kamsitib, aqliy bilishni bo‘rttirib yuborishadi.

Miloddan oldingi V-III asrlarda vujudga kelgan Konfutsiychilik Qadimgi Xitoyda keng tarqalgan falsafiy ta’limotlardan bo‘lib hisoblanadi. Uning asoschisi Xitoy mutafakkiri Konfutsiy mil. avv. 551- 479-yillarda yashagan. U ta’limotida odamlarning hammasi tug‘ma xususiyatlariga ko‘ra bir-biriga yaqindir. Tug‘ilgandan keyin hosil qilgan xususiyatlariga ko‘ra ular bir-birlaridan farq qiladi.

Konfutsiyning falsafiy-axloqiy ta’limoti muayyan jamiyatdagi mavjud tartib-qoidalarni hurmat qilishga qaratilgan, ya’ni jamiyatda osmondan yuborilgan «Jen» (insonparvarlik) qonuni amal qilinadi. Bu qonunni o‘rganib olish uchun inson «Li» ijtimoiy axloq normalariga amal qilishi, o‘zining jamiyatdagi darajasiga qarab ish tutishi lozim. Ana shu g‘oyalar eramiz boshida Xitoyda konfutsiychilik dini shakllanishiga sabab bo‘ldi. Konfutsiychilik kohinlik, mistikadan xoli bo‘lib, unda dini marosimlar asosini ajdodlar ruhiga sig‘inish tashkil etib, ibodatlari ham ancha qulay bo‘lib, u oilaviy doirada o‘tkaziladi, natijada, tarbiyada oilaning maqomi oshadi. I asridan boshlab, Xitoyga buddachilik kirib kela boshladi va Xitoyda ijtimoiy-falsafiy qarashlar buddizm ta’limoti bilan sug‘orilgan.