Saitxodjayev

Qadimgi Hindiston falsafasi. Hindistonda dastlabki falsafiy qarashlar Hindiston madaniy merosining yozma yodgorligi bo‘lgan asosan 4 «Veda»da o‘z ifodasini topgan. Vedalarda diniy-falsafiy

shaklda hind falsafasining navbatdagi mazmuni, taraqqiyot yo‘lini belgilab bergan g‘oyalar bayon etilgan. Ularda «olami jon braxman va yakka shaxs joni-atmanning birligi haqidagi, jonning o‘lmasligi, uning tug‘ilishidan ikkinchi tug‘ilishga o‘tishi to‘g‘risidagi g‘oyalar ilgari suriladi. Hozir ham hindlarda tirik maxluqlar o‘tgan ajdodlarning qayta tirilib, shu maxluqlar qiyofasiga kirishidir, degan tasavvurlar bor. Bu vedalardan eng muhimi «Rigveda» miloddan avval 500 yil oldin vujudga kelgan. Rigveda (madhiyalar), «Yajurveda» (qurbonlik qilishlar),

«Samoveda» (qo‘shiqlar), «Atxorveda» (duolar)dan iborat. Bu vedalar braxman dinining asosini tashkil qilib, bu idealistik oqim yo‘nalishining mazmuni shundan iboratki, birdan-bir real dunyoviy ruh braxman bo‘lib, moddiy dunyo esa uning ijodiy mahsulidir, – deb ta’kidlashadi. Vedalarni falsafa deb atash mushkul. Biz ular bilan tanishishda muayyan afsonaviy olamga g‘arq bo‘lamiz. Agar hind ma’naviy hayotida afsonadan logosga, ya’ni real ta’limotga o‘tish haqidagi qarashlar

«Upanishad»larga tegishli deyish mumkin. «Upanishad»lar» veda dunyoqarashining tanqidiy jihatdan idrok etilishidir. Vedalar asosan madhiyalardan iborat bo‘lsa, «Upanishad»larga dalil-asoslar muvofiq keladi.

«Upanishad» atamasi donishmandning o‘z shogirdlariga ta’lim berishi jarayonini anglatadi. Vaqt o‘tishi bilan bu atama shu jarayonda beriladigan mazmunni ifodalaydigan falsafiy matnni ham ifodalaydigan bo‘ldi. Muayyan ma’noda «Upanishad»larni Platonning dialoglari bilan o‘xshatish mumkin. Upanishadlarning markaziy mavzularidan biri tug‘ilish va o‘limning abadiy «almashinuvi» g‘oyasidir. Bunday g‘oya tirik mavjudotlarning o‘limdan keyin yana qayta tirilishini nazarda tutadigan, ular ruhlarning ko‘chib yurishi (reinkarnatsiya) haqidagi ta’limotga asos qilib olingan. Tug‘ilish bilan o‘lim o‘rtasidagi abadiy qayta tiklanib turadigan sikl sansara deyiladi. Aynan ana shunday siklda insonning eng teran «mohiyati» (atman) takror va takror qayta tiklanaveradi.

Upanishadlarning boshqa yana bir muhim qoidasi atman bilan braxmanning bir-biriga tenglashtirilishidir. Braxman absolut, hamma narsani qamrab oluvchi ilohiy sifatida tushunilgan. Atman bilan braxmanning bir-biriga tenglashtirilishi natijasida atman (inson joni) ham absalutdir degan tezis yuzaga keladi. Faqat ana shunday sharoitda individ o‘limdan keyingi yangi qayta tirilishlarga qodir bo‘ladi, deb ta’kidlanadi. Upanishadlarning reinkarnatsiyaga qayta tug‘ilishga ishonch, axloqiy

sababiylik g‘oyasi bilan chambarchas bog‘langandir. Axloqiy sababiylik deganda koinotning adolat bilan sug‘orilganligi tushuniladi. Har bir kishi o‘zi xizmat qilgan narsani oladigan olamda yashaydi, shuningdek, bu yerda yana keyingi hayotda yaxshiroq, holatga erishish imkoniyati ham mavjuddir. Boshqacha aytganda, saxovatpesha kishi uchun yaxshilikka, gunohkor odamga esa yomonlikka tomon istiqbollar ochiladi. Dunyodagi barcha nomukammalliklar va azob-uqubatlar odamning o‘z xatti- harakatlarining oqibatidir. Biroq, muayyan tabaqaga mansublik odam uchun yaxshi va yomon bo‘lib hisoblanadigan narsani jiddiy darajada taqdim etadi. Shunday qilib, Upanishadlar tabaqali tizimni legitim- lashtiradi.

Odamlar muayyan tabaqaga mansub bo‘lish huquqini o‘zlarining bundan oldingi hayotida ishlab topgan. Shuningdek, vedalarda diniy qarashlar bilan bir qatorda olam, odam va axloq haqida ayrim masalalar ham ilgari surilgan. Keyinchalik vedalarni turlicha talqin etuvchi maktablar vujudga kela boshladi.

Hindistonda vujudga kelgan diniy-idealistik oqimlarga vedanta, mimansa, sankkya, yoga, nyaya, vaysheshika maktablari kiradi.

Materialistik oqimlarga esa jaynizm, lokayata, chorvak maktablari kiradi.

Miloddan oldingi VII asrlarda Hindistonda «Lokoyata» (faqat – bu dunyoni e’tirof etuvchi kishilarning qarashlari) materialistik oqimi vujudga keladi. Lokoyata uz davrining hukmron diniy prinsiplarini qattiq tanqid qilib, din va idealizmning narigi dunyo to‘g‘risidagi davolarini rad etib, bu moddiy dunyoning yagonaligini e’tirof etishadi. Bu ta’limotning asoschisi Brixaspati bo‘lib, u Brixaspati o‘zining materialistik ta’limo- tida asketizmga (tarkidunyochilikka) qarshi kurashib, kishilarni yerdagi baxtli hayot kechirish uchun kurashishga chaqiradi. Ular yerdagi hayotdan boshqa hayotning bo‘lishi mumkin emas, degan fikrni ilgari suradilar.

Lokayata falsafiy oqimidan Chorvak falsafiy oqimi vujudga keladi. Charvak falsafiy oqimi izchil materialistik oqimdir. Charvak (hindcha

«chor to‘rt, vak so‘z, ya’ni «to‘rt so‘z» demakdir) materialistik oqim sifatida miloddan oldingi VI asrlarda vujudga keldi.

Charvak falsafiy oqimi vakillarining ta’limoticha, olam –moddiydir. Moddiy olam to‘rt elementdan – suv, havo, tuproq va olovdan tashkil topgan. Tirik tabiat shu jumladan inson ham shu moddiy elementlardan tashkil topgan. Charvak vakillari bilish nazariyasi masalasini ham

materialistik hal qiladilar. Ularning fikricha, moddiy dunyoni bilishning, haqiqatning manbai sezgi va hissiy idrokdir. Inson va uning jamiyatdagi o‘rni to‘g‘risida shunday fikrlarni ilgari surishadilar. Inson faqat bir marta yashaydi. Shuning uchun, u baxtli hayot kechirishga, o‘zining oqilona ehtiyoj va manfaatlarini qondirishga intilishi kerak. Yomonlik manbai jamiyatdagi shafqatsizlik va adolatsizlik bilan bog‘liq. Diniy tasavvurlarning barcha tizimini, narigi dunyo va jonning ko‘chib yurishini inkor etib, unga qarshi chiqadi.