Safin m. G., Rajabov a. I. Va ro‘ziyev yu. S

Ionlovchi  nurlanishlar  fizikasiga  oid ma‘lumotlar. 
 
Ionlovchi  nurlanishlar  deb  -  moddalar  bilan  ta‗sirlanganda,  uning 
atomlari  yoki  molekulalarining  ionlanishi  va  qo‗zg‗alishiga  olib 
keladigan  elektromagnit  va  korpuskular  nurlanishlariga  aytiladi. 
Odatda  ionlovchi  nurlanishlarga,  α,  β  va  γ  nurlanishlarni  kiritadilar. 

  -nurlar  juda  tez  (2x10  m/sek  tezlikda)  harakatlanuvchi  zarrachalar 
hisoblanib,  ularning  har  biri  ikkitadan  elementar  musbat  zaryad  bilan 
zaryadlangan  va  ma‗lum  massaga,  ya‗ni  geliy  atomining  massasiga 
ega. 

-  nurlar  elektronlar  oqimi  sifatida  namoyon  bo‗lib,  ularning 
tezligi  yorug‗lik  tezligining  99%  ga  teng  bo‗ladi. 

-  nurlar juda qisqa 
elektromagnit  to‗lqin  uzunligi  (10
-10
  dan  10 
13
  m  gacha  bo‗lgan)  ga 
ega  bo‗lgan  zarrachalar  hisoblanadi.  Bu  uch  xil  nurlanishlar  bir-
biridan  o‗zlarining  ma‗lum  to‗siqlardan  o‗tish        qobiliyatlariga,  ya‗ni 
har  xil  moddalar  tomonidan  qancha  tezlikda  yutilishlariga  qarab 
farqlanadi.  0,1  mm  qalinlikdagi  qog‗oz  ham  ular  uchun  to‗siq bo‗lishi 
mumkin. 

-nurlar  moddalardan  o‗tishda  ancha  kam  yutiladi.  Bir 
necha  millimetr  qalinlikdagi  aluminiy  plastinkasi  ham  ularni  to‗xtatib 
qolaoladi.  To‗siqlardan  o‗tish  qobiliyati 

-  nurlarda  eng  kuchli 
bo‗ladi.  Ular  1  sm  qalinlikdagi  qo‗rg‗oshin  plastinkadan  o‗tayotganda 

---

 
78 
ularning  o‗tish  tezligi  ikki  marta  kamayadi. 

-nurlar  yadro 
atomlarining 
o‗z-o‗zidan  parchalanishi  tufayli  ajralib  chiqadi. 
Radioaktiv  parchalanish  deb  bir  element  yadrosining  ikkinchi  element 
yadrosiga  aylanishiga  aytiladi.  Dastlab  olingan  element  radioaktiv 
yadrosining  vaqt  birligida  kamayishi  radioaktiv  parchalanishning 
asosiy  qonuni sifatida ta‗riflanadi: 
 
N
t
 = N
0
-ye-

 
 
Bu  yerda: 
N
0
-radioaktiv  yadroning  dastlabki  soni; 
N
t
-muayyan  vaqt (t) birligidagi  radioaktiv  yadrolar  soni; 

-radioaktiv  parchalanishning  doimiysi,  u  1  sekund  davomida 
muayyan 
radioaktiv 
izotopning 
yadrosining 
qanday 
ulushi 
parchalanishini  ko‗rsatadi.   
Ko‗pincha  yarim  parchalanish  davri  (T)  ko‗rsatkichidan 
foydalaniladi,  bu  iboraning  mazmuni  talqin  qilinsa,  yadrolarni 
yarmining  parchalanishi  uchun  kerak  bo‗lgan  vaqt  tushiniladi.  Bundan 
tashqari,  atomlarning  o‗rtacha  mavjud  bo‗lish  davri  τ-kattaligidan  ham 
foydalaniladi.  Yadroning  mavjud  bo‗lish  davri  radioaktiv  parchalanish 
doimiysi  va  yarim  parchalanishlar  qiymatlari  orqali  quyidagi  formula 
bilan aniqlanadi: 
 =
=
1
T
0.693
r
