Safin m. G., Rajabov a. I. Va ro‘ziyev yu. S

6. HUJAYRA  VA TO‘QIMALARDAGI  ELEKTR  
HODISALARI 
Biologik  obyektlarda  elektrik  xodisalar  «passiv»  va  «faol»  bo‘lishi 
mumkin.    Bu  xodisalarni  o‘rganishda  xilma-xil  o‘lchash  sxemalari  va 
elektrodlardan  foydalanishga  to‘g‘ri keladi.   
Elektr  o‘tkazuvchanlik  uslubidan  foydalanib  moddaning  elektr 
tokiga  nisbatan  qarshiligi  aniqlanadi.  Moddalarning  elektrik  qarshilik 
ko‘rsatkichi  harakatlanish  yoki  siljish  qobiliyatiga  ega  bo‘lgan 
zarrachalarning  miqdori bilan aniqlanadi. 
Moddalar  orqali  elektr  tokini  o‘tishini  2  xil  mexanizmga:  elektron 
va  ion  yoki  elektrolitik  o‘tkazuvchanliklarga  bo‘linadi.  Elektron 
mexanizm  metallar uchun xos bo‘lsa, elektrolitik suyuqliklarga  xosdir.   
Birinchi  xolatda  elektr  tokini  o‘tkazilishi  elektronlar  orqali  amalga 
oshadi.  Agar  erkin  elektronlar  bo‘lgan  o‘tkazgich  orqali  elektr  toki 
o‘tkazilsa  bunda  elektronlar  maydonning  kuchlanishiga  poportsional 
xoldagi  o‘rtacha  tezlikka  ega  bo‘lib  qoladi  va  maydon  yo‘nalishiga 
teskari  yo‘nalishga  qarab  harakterlanadi.  Elektr  maydonining  ta‘sirida 
elektronlarning  uzluksiz  harakati  yuz  berib,  elektr  toki  o‘tkazgich 
orqali o‘tadi.  
Moddaning  solishtirma  elektr  o‘tkazuvchanligi  elektronlar  soni, 
ularning  zaryadi  va  erkin  elektronlarning  xarakatchanligiga  bog‘liq 
bo‘ladi: 
λ=neu 
Bu yerda:
 
λ – solishtirma o‘kazuvchanlik; 
                    n – elektronlar  soni;  
                     e – zaryad;   
                    u – solishtirma o‘tkazuvchanlik. 
Elektrolitik  o‘tkazgichlarda  elektr  tokini  o‘tkazilishi  ionlarning 
harakatiga  bog‘liq,  anionlar anodga  (musbat qutbga) harakatlanadi.   
  Bunda  moddaning  solishtirma  elektr  o‘tkazuvchanligi  ionlarning 
soniga, zaryadiga  va ionlarning  harakatlanish  tezligiga  bog‘liq bo‘ladi: 
              
λ=ne(u+
ϑ ) 
Bu yerda:
 
 
                    n – ionlar soni;   
                    e – zaryad;   
                    u, 
ϑ  – kation va anionlarning  tezligi. 
Bunda n =α.c.N/1000 
α – elektrolitik dissosiasiya  darajasi; 

---

 
51 
c – elektrolit konsentrasiya  (gramm-ekvivalent  hisobida); 
N – Avogadro  soni bo‘lgani  uchun. 
 
              
λ=
 α.c.F/1000(
u+
ϑ
) kelib chiqadi.  (c.N=F=96500kulon). 
Ionlar  har  xil  zaryadga  ega  bo‘lgani  sababli  ma‘lum  muhitda 
harakatlanadi  va  bir  biri  bilan  hamda  erituvchi  molekulalari  bilan 
o‘zaro  ta‘sirlanganligi  sababli  harakatlanish  tezligi  shu  omillarga 
bog‘liq  bo‘ladi.  Muhitning  o‘tkazuvchanligi  eritmaning  dielektrik 
doimiyligi,  qayishqoqligi,  harorati,  bosimi,  o‘zaro  tortilish  va  itarilish 
kuchlari hamda  ion atmosferasini  hosil bo‘lish darajasiga  bog‘liq. 
Ko‘p  tadqiqotchilar  tirik  tizimlardagi  elektr  o‘tkazuvchanlik 
elektrolitik tavsifga  ega ekanligini  takdlaydilar. 
Biofizikaviy  tadqiqotlarda  elektr  o‘tkazuvchanlik  uslubidan  tirik 
hujayra  va  to‘qimani  fizik-kimyoviy  tuzilmasini  o‘rganishda 
foydalaniladi. 
Muayyan  uslubdan  foydalanish  maqsadida  organizm,  hujayra  va 
to‘qimalardagi  hayotiy  jarayonlarga  putur  yetkazmasdan,  ya‘ni  tirik 
modda  tuzilmasini  o‘zgartirmasdan  o‘rganishni  yo‘lga  qo‘yish  kerak 
bo‘ladi.  Buning  uchun  matematik  sarhisob  qilish  imkonini  beradigan 
qarshilik  ko‘rsatkichlarini  aniqlash  lozim bo‘ladi. 
 
 
Tirik  obyektning  elektr  tokiga  nisbatan  qarshiligini  yoki  uning 
elektr  o‗tkazuvchanligini  har  xil  uslublarda  o‗rganish  mumkin.  Odatda 
bu maqsadni  amalga  oshirishda:   
1.  Voltampermetr  tavsif uslubi. 
2.  Differensial  transformator  uslubi. 
3.  Elektrodsiz  uslubi. 
4.  Ko‗prik sxemalari  uslublaridan  foydalaniladi. 
 
Eng  ko‗p  ishlatiladigan  uslub  o‗zgaruvchan  tok  asosida 
tuziladigan 
ko‗prik 
sxemasi 
uslubidan 
foydalanishdir. 
Tirik 
obyektlarning  qarshiligini  o‗lchashda  akkumulator  orqali  olinadigan 
doimiy  tokdan  yoki  o‗zgaruvchan  tokdan  foydalaniladi.  O‗zgaruvchan 
tok  manbayi  sifatida  odatdagi  shahar  elektr  tarmog‗i  (50  gs.)  toki 
ko‗prikka  transformator  orqali  ulanadi.  Ko‗prik  sifatida  MPP-300, 
UM-3, ba‗zan  esa reoxarddan  foydalaniladi.   
Bu  asboblar  laboratoriyada  bo‗lmasligi  mumkin,  shu  sababli  eng 
qulayi  qurilma  tarzida  tuzilgan  ko‗prikdan  foydalanishdir.  O‗lchov 
o‗tkaziladigan  ko‗prik  ekranlashtirilgan  va  tizimi  yerga  ulangan 

---

 
52 
bo‗lishi  kerak.  O‗zgarmas  tokdan  foydalanganda  ko‗prikdagi  nol 
asbob  sifatida  galvanometr  M-91,  shuningdek  shlefli  ossillograf 
xizmat  qilishi  mumkin.  O‗zgaruvchan  tok  uchun  nol  asbob  sifatida 
o‗zgaruvchan  tok  galvanometrlari,  lampali  A-4-2-M,  MVL-2M 
rusumli  voltimetrlar,  EO-6,  EO-7  tipidagi  elektron  ossillograflar 
xizmat qilishi mumkin.   
Ko‗prikning  yelkalaridan  biriga  R-14,  KSM-6,  MSRB-48  rusumli 
qarshilik  magazinlariga  parallel  holda  ME-3,  ME-6,  R-526  rusumli 
sig‗im  magazinlari  ulanadi.  Ikkinchi  yelkaga  tadqiq  qilinuvchi  obyekt 
o‗rnatilgan  elektrodlar  ulanadi.  
Elektr  o‗tkazuvchanlikni  o‗lchash  uchun  moslashtirilgan  kamera 
tadqiq  qilinuvchi  obyektni    yaxshilab  o‗rnatish  orqali  germetik  tarzda 
berkitilgan  bo‗lishi lozim.   
 
13-rasmda  to‗qima  va  biologik  suyuqliklarning  qarshiligini  eng 
sodda 
elektrodli  kameralar  yordamida  aniqlash  konstruksiyasi 
keltirilgan.