Sabirova rixsi abdukadirovna yuldashev nosirjon muxam edjanovich

268

---

HO
OH 2 AM F 
HO
/
V
_ V -
Adenillasîr^ [jT
.Deadenillash
OH
Faol boima;
2 AMF
aoipo imagan 
fosforilazat
AM F 
AM F 
Faol 
fosforilaza a
9.7-rasm.
Glikogenfosforilazaning allosterik boshqarilishi
Ishlayotgan mushakda ATFning sarflanishiga mos ravishda 
AMFni to planishi fosforilaza 
b
ning adenillanib, faollanishiga olib 
keladi. Aksincha, tinch holatda ATFning yuqori konsentratsiyasi 
AMFni siqib chiqarib, deadenillash yo ‘ li bilan bu fermentning 
allosterik ingibirlanishiga olib keladi.
Uchinchi tur kalsiy bilan boshqarilish, Ca+2 ionlari bilan fosforilaza 
b
kinazasining allosterik faollanishiga asoslangan: C a’2 ionlarining 
konsentratsiyasi mushak qisqarganida ortadi va faol fosforilaza 
a 
hosil bo‘ lishini tezlashtiradi.
9.8-rasm.
Glikogen sintezi va parchalanishi gorm onal boshqa- 
rilishida sAM F va proteinkinazaning m arkaziy roli: FK - 
fosforila- za kinazasi; Glk-glyukoza; GS-glikogensintetaza.
269

---

Bundan tashqari, qondagi glyukoza konsentratsiyasi yordamida 
allosterik boshqariladi: qonda glyukoza konsentratsiyasi oshganda 
jig a r glikogenfosforilazasi allosterik ingibirlanadi.
G u an ilatsik laza m essen djer sistem asi. Uzoq vaqtlar davomida 
siklik g ‘anozinmonofosfat (sGMF) sAMFning antipodi sanalgan. U 
sAM Fga qarama-qarshi ta’sir ko‘rsatadi deb hisoblanardi. Hozirgi 
vaqtda olingan ko‘pgina maTumotlarga ko‘ra, hujayra funksiyasini 
boshqarishda sGMF m ustaqil rol o‘ynaydi. Xususan, buyraklar va 
ichakda u ion transporti va suv almashinuvim boshqarishda ishtirok 
etadi, yurak m ushagida relaksatsiya signali vazifasini va boshqalami 
bajaradi.
sAMF sinteziga o ‘xshab, sGMF spetsifik g ‘anilatsiklaza ta’sirida 
GTF dan sintezlanadi:
G uanilatsiklazaning 4 xil shakli m a’ lum, ulardan uchtasi 
membrana bilan bog‘ langan va bittasi eruvchan bo‘ lib sitozolda 
topilgan. Membrana bilan bog‘ langan shakllari (m olekulyar og‘ iriigi 
—180000) 3 qismdan iborat: plazmatik membrana tashqi tomonida 
joylashgan reseptor qism i, membranaichi domeni va fermentning 
turli shakllari uc im bir xil bo‘ lgan katalitik qismi. Guanilatsiklaza 
ko‘pchilik a zo ar a topilgan (yurak, o‘pka, buyrak, buyrak usti 
bezi, ichak en ote lysi, ko z to‘r pardasi va hokazolar), bu uning 
sGMF orqali ujayra ichidagi metabolizmni boshqarishda keng 
ishtirok etishini o rsata i. Membranaga bog‘ liq ferment tegishli 
reseptorlar orqali peptidlar (18-20 aminokislota qoldig‘ idan i orat), 
xususan, bo‘ lmacha natriy uretik omili (BNUF), grammanfiy a 
enya ar termostabil toksini va boshqalar orqali faollanadi. Qon ajmi 
ortgan vaqtda yurak bo‘ lmachasida BNUF sintezlanadi, qon orqali 
buyraklarga boradi, g ‘anilatsiklazani faollaydi (sGMF miqdori 
*Lnafijada Na va suv reabsorbsiyasi kamayadi. Tomirlar silliq 
musnak hujayralarida ham shunday reseptor-g‘anilatsiklaza sistemasi 
o a i, u yordamida reseptor bilan bog‘ langan BNUF qon tomirlarga 
engajrtjruychi135*" ko‘rsatadi, natijada qon bosimining pasayishiga.
Guanilatsiklazaning eruvchan shakli (m olekulyar og‘ irligi 
150000) 
gem 
saqlovchi 
ferment 
bo‘ lib, 
2 
subbirlikdan 
iborat. 
G uanilatsiklaza 
ushbu 
shaklining 
boshqarilishida 
nitrovazodilatatorlar, lipidlam ing peroksidlanishida hosil boMuvchi 
erkin radikallar qatnashadi. Tomirlar relaksatsiyasining chaqiruvchi
270

---

endotelial omil (Endothelium- derived relaxing factor - EDRF) 
yaxshi o‘rganilgan aktivatorlardan hisoblanadi. Bu omilning ta’sir 
etuvchi qismi (tabiiy ligandi) bo‘ lib, azot oksidi — NO hisoblanadi. 
Fermentning bu shakli yurak kasalliklarida foydalanilanadigan ba’zi 
nitrozovazodilatatorlar (nitroglitserin, nitroprussid va b.) yordamida 
faollashadi; bu preparatlar parchalanganda NO ajralib chiqadi.
Azot oksidi arginin aminokislotasidan NO-sintaza deb ataladigan 
murakkab aralash funksiyali Ca+2 ga bogMiq ferment sistemasi 
ishtirokida hosil bo‘ ladi: