|
ó .l.O d a m to‘ qim asi asosiy lipidlarining tuzilishi va tasnifi
Odam organizm ida y o g ‘ kislotalari ju ft uglerod atom iga ega, bu
ularning biosinteziga b o g ‘ liq b o ‘ lib, bunda y o g ‘ kislota u glevod orod
radikaliga ketma-ket ikki u glerodli fragm entlar q o ‘ shiladi.
Yog‘ kislotalari — turli lipidlarning struktur komponentlaridir.
U chatsilglitserollartarkibidayog‘ kislotalari energiyadeposi vazifasini
bajaradi, chunki ularning radikallari energiyaga boy C H
2
- g ‘ ruhni
saqlaydi. C H -b o g ‘ larning oksidlanishida u glevodlar oksidlanishiga
nisbatan k o ‘ proq en ergiya ajraladi, chunki uglevodlarda uglerod
atomi qisman oksidlangan (-H C O H -). F osfolipid va sfingolipidlar
tarkibida y o g ‘ kislotalar m em branalam ing ichki g id ro fo b qavatini
hosil qilib, uning xususiyatlarini belgilab beradi. O rganizm dagi
y ogT a r va fo sfo lip id la r tananing m e’ y o riy haroratida suyuq
111
konsistensiyaga ega, chunki to ‘ yingan y o g ‘ kislotalariga nisbatan
to ‘ yin m agan lam in g
m iqd ori
k o ‘ p.
M em brana
fosfolipidlarida
to ‘ yinm agan y o g ‘ kislotalari 80 - 85 % , teri osti y o g
4
qavati tarkibida
esa — 60 % gacha b o ‘ lishi mumkin.
Erkin, eterifitsirlanm agan holatda organizm da y o g ‘ kislotalari
kam m iqdorda b o ‘ lib, masalan qonda ular albumin oqsili bilan
birgalikda tashiladi.
O dam lar lipid idagi y o g ‘ kislotalar tarmoqlanmagan u glevodorod
zanjir boMib, uning bir uchida karboksil g ‘ ruhi, boshqasida esa m etil
g ‘ ruhi joyla sh ga n . O rganizm dagi k o ‘ pchilik y o g ‘ kislotalari ju ft
sonli u glerod atom iga ega — 16 dan
20
gacha (
6
.
1
-jadval).
6.1-jadval
Yog' kislotalarning tuzilishi
Kislota nom i
Sn:m
co
Kislota strukturasi
To'yingan
Miristin
14:0
CH
j
^C H
j
J.
j
-COOH
Palm itin
16:0
CH3-(C H ,)14-COOH
Stearin
18:0
CH 3-(C P ,)16-COOH
To'yinm agan
monoen
Palm ito-olein
16:1 A9
CH3-(CH2)!-CH=CH-(CH2)7-COOH
Olein
18:1A9
o
^
c h
^ -
c h c i m c h
,),-
COOH
polien
L in o l*
18:2A9,12
6
CH3-(CH2),-CH=CH-CH2-
C H =CH-(CH2) 7-COOH
o -L in olen *
18:3A9,12,15
3
CH 3-CH2-CH=CH-CH2-CH=CH-
CH3-CH=CH-(CH2) 7-COOH
Eykozatrien
20:3A8,11,14
6
112
A ra x id o n **
20:4Д5,8,11,14
6
С Н Г (С Н ,),-(С Н ,-С Н = С Н )4-
(C H J.-C Ô O H
Eykozapentaen
(timnodon)
20:5Д5,8,11,14,17
3
с о о н
Dokozopentaen
(klupanodon)
22:5Д7,10.13,16,19
3
Dokozageksaen 22:6Д4,7,10,13,16,19
3
Eslatma: Sn:m — y o g ‘ kisiota m olekulasidagi uglerod atomiari
soni (n ) va q o ‘ sh bogMar soni (m ); o > (
6
. 3 ) — m etil g ‘ ruhi
uglerodidan sanalganda birinchi q o “ sh b o g ‘ joylashgan u glerod atomi
nom eri; A — karboksil g'ru h uglerod birinchi atomidan boshiab
q o ‘ sh b o g ’ ning joylash ish i; * — organizm da sintezlanm aydigan
y o g ’ kislotalari (alm ashtirilm aydigan); * * — araxidon kisiota linol
kislotadan sintezlanishi mumkin.
Q o ‘ sh bog’ larsaqlamaydigan
y o g ‘
kislotalari
to ‘ yingan
deb
ataladi. Inson lipidlaridagi asosiy to ‘ yingan y o g ‘ kisiota - palm itin
kislotasi hisoblanadi (30-35 % gacha). Q o ‘ sh b o g ‘ saqlaydigan y o g ‘
kislotalari - to ‘ yinm agan deb ataladi. T o ‘ yinm agan y o g ‘ kislotalari
m onoen (bitta q o sh b o g ’ li) va polien (ik k i va k o ‘ p sonli q o ‘ sh
b o g ‘ ) bodadi. A g a r y o g kisiota tarkibida ikki va undan ortiq q o ‘ sh
b o g ‘ saqlansa, ular C H
2
- g ‘ ruhdan keyin joylashadi. Y o g ‘ kislotalari
strukturasini k o ‘ rsatishningbirnechausullari mavjud. Y o g ‘ kislotani
sonli sim vollar bilan belgilaganda (
1
-jadval qarang) uglerod
atom larining umüiniÿ soni ikki nuqtagacha ko'rsatiladi, ikki nuqtàdan
so ‘ ng q o ‘ sh b o g ‘ lar soni keltiriladi. Q o ‘ sh b o g ‘ joylashgan jo y A
belgisi bilan koTsatiladi, undan so ng karboksil g ‘ ruhiga yaqin q o ‘ sh
b o g ‘ joylashgan uglerod atom ining nom eri koTsatiladi. Masalan,
C 1 8 :1 A 9 y o g ‘ kislotasi 18 u glerod atom i va karboksil g ‘ ruhdan
boshiab sanalganda 9-uglerod atom ida bitta q o'sh b o g ‘ saqlashini
koTsatadi. Q o ‘ sh b o g ‘ ning joylashishi boshqa usul - birinchi q o ‘ sh
b o g ‘ ning joylashishi bilan ham koTsatilishi mumkin. M asalan, linol
kisiota C 18:2A 9,12 y o k i C 18:2o3-6 q ilib belgilanishi mumkin.
Birinchi q o ‘ sh b o g ‘ ning m etil ugleroddan joylashishiga k o ‘ ra k o ‘ p
to ‘ yinm agan y o g ‘ kislotalari
o d - 3
va
o d
- 6
oilachalariga b o ‘ linadi.
K o ‘ pchilik y o g ‘ kislotalar organizm da sintezlanadi, lekin polien
113
kislotalar (lin o l va lin olen ) sintezlanm aydi va ovqat bilan tushishi
kerak. Bu y o g ‘ kislotalari almashtirib b o ‘ lm aydigan yok i essensial
deb ataladi. Insonlar uchun polien y o g ‘ kislotalarining asosiy
m anbayi o ‘ sim lik va baliq m oy i hisoblanadi, ularda co-3 turidagi
kislotalar k o ‘ p saqlanadi.
A ts ilg lit s e r o lla r — uch atom li spirt glitserol v a y o g
1
kislotalarining
murakkab efiri. G litserol bitta, ikkita y o k i uchta y o g ‘ kislotalari
bilan bogManishi va tegishli m ono-, di- yok i uchatsilglitserollam i
hosil q ilad i (M A G , D A G , U A G ). Inson organizm idagi lipidlam ing
asosiy qism ini uchatsilglitserollar - y o g ‘ lar tashkil etadi. U lar y o g ‘
hujayralarida - adipotsitlarda zaxiralanadi va och qolganda energiya
manbayi sifatida foydalaniladi.
6.2. F o s fo lip id v a s fin g o lip id la r n in g tu zilish i va k lassifik atsiyasi
F o sfo lip id la r — lipidlam ing turli tuman g ‘ ruhi b o iib , tarkibida
fosfat kislota q o ld ig ‘ ini saqlaydi. F osfolipid lam i g litserofo sfo lip id
(asosini uch atom li spirt - glitserol tashkil etadi) va sfingolipidlarga
(am inospirt - sfingozin hosilalari) b o ‘ ladi (6.2-jadval). F osfolipid lar
am fifil xususiyatlarga ega, chunki y o g ‘ kislotalam ing alifatik
radikali hamda turli polyar g ‘ ruhlami saqlaydi.
0
‘ z xususiyatlariga
k o ‘ ra fo sfo lip id la r nafaqat hujayra membranalarining asosini tashkil
etadi, balki boshqa va zifa lam i ham bajaradi: qon lipoproteinlarining
g id rofil qavatini hosil qiladi, nafas chiqarilgan vaqtda alveolalam in g
yopishib qolishin ing oldini olib, ulam ing yuzasini qoplaydi. B a 'z i
fo sfo lip id la r hujayraga gorm onal axborotni o ‘ tkazishda qatnashadi.
S fin gom ielin lar nerv hujayralari m ielin qobiqlarini va boshqa
m embrana strukturalarining shakllanishida ishtirok etuvchi fo sfo lip id
b o ‘ lib hisoblanadi.
G lits e r o fo s fo lip id la r . G litserofosfolip id lam in g Struktur asosi
glitseroldir. G litserofosfolip id lar m olekulasida ikki y o g ‘ kislotasi
murakkab efir b o g ‘ i orqali birinchi va ikkinchi holatlarda glitserol
bilan b o g ‘ langan; uchinchi holatda fosfat kislota q o ld ig ‘ i joylashgan
unga o ‘ z navbatida turli o ‘ rin bosuvchilar, k o ‘ pincha aminospirtlar
birikishi m um kin (6.1-b rasm). A g a r uchinchi holatda faqat losfat
kislota b o ‘ lsa, g lits ero fo sfo lip id fosfatid kislota deb nomlanadi (
6
.
1
-
a rasm). U ning q o ld ig in i « fo s fa t id il» deb nom laydilar; u boshqa
114
glitserofosfolipidla r nom iga kiritiladi. undan keyin fosfat kislotadagi
vodorod atom iga almashgan m oddaning nom i k o ‘ rsatiladi, masalan
fosfatidiletanolam in, fo sfa tid ilxolin va boshqalar.
6.2-jadval
Do'stlaringiz bilan baham: |
