Sabirova rixsi abdukadirovna yuldashev nosirjon muxam edjanovich

44

---

3-BOB
ENERGIYA ALMASHINUVI
3.1. Energiya almashinuvining oTganish tarixi
Biokimyoning eng dolzarb masalalaridan biri - 
energiya
almashinuvidir.
Bu masalani chuqurroq o ‘rganib chiqilsa, oziq-ovqat 
iste’molini kamaytirish, metabolizmni optimallashtirish mumkin 
bo‘ladi. Bu dunyodagi o ‘limning asosiy sabablaridan biri bo‘lgan 
semizlik, infarkt va insult kabi muammolarning oldini olishga 
yordam beradi.
Oziq-ovqat tarkibida iste’mol qilinadigan oqsillar, yog‘lar 
va uglevodlar asosan uglerod, vodorod, kislorod va azot kabi 
elementlarni o ‘z ichiga oladi. Barcha tirik organizmlar biologik 
jarayonlarda ishlatiladigan energiyani ajratish va o ‘zgartirish 
qobiliyatiga ega. Bu qobiliyat tirik organizmlarda ko‘p ming yillar 
mobaynida rivojlanib borgan. Oziq moddalaming energiyasini 
hayotiy energiyaga aylantirgan kimyoviy jarayonlar asrlar davomida 
olimlarni qiziqtirib kelgan. Misol uchun, Fransiyalik kimyogar 
Lavuaze energiya almashinuvi jarayonlarini o ‘rganishda, nafas olish 
hayotiy jarayon ekanligi haqidagi xulosaga keldi. U “nafas olish - bu 
kerosin lampasi yoki shamda yuz beradigan jarayon, ya’ni uglerod 
va vodorodning sekin yonishiga o ‘xshash narsa”, degan xulosaga 
kelgan.
Energiya metabolizmini o ‘rganish jarayonida ushbu jarayonlarni 
tushuntiruvchi ko‘plab nazariyalar ko‘rib chiqildi. Birinchisi Baxning 
(1897) peroksidlanish nazariyasi. Ushbu nazariyaga ko‘ra, kislorod 
molekulasidagi qo‘sh bog‘ uziladi va u A moddasi (akseptor) bilan 
reaksiyaga kirishib, AO, peroksid birikmasi hosil b o ia d i:
45

---

A + 0 * 0
Oksigenaza
ár A + S O ,
Oksidlangan substrat
Keyin peroksidli birikma boshqa modda - substrat (S) bilan 
reaksiyaga kirishib. uni oksidlaydi. Natijada to ‘liq oksidlangan 
S va qaytarilgan A moddalar hosil boMadi. Hozirda m a’lumki, 
Baxning nazariyasining nalas olish jarayoniga hech qanday aloqasi 
y o ‘q, ammo uning ishlari nafas olish jarayonida yuzaga keladigan 
kim yoviy jarayonlarni o'rganishda katta ahamiyatga ega va 
kislorodning faollashtirish mexanizmlarini zamonaviy tushunish 
uchun zamin yaratdi.
Keyingisi Palladin nazariyasi edi (1907). U nafas olish jarayoni- 
ning fermentativ xususiyatlarini o ‘rganib chiqdi. Palladin aerob 
va anaerob nafas olish fazalari nafas olish mahsulotlarini doimiy 
ravishda qayta ishlaydigan spetsifik termentlar bilan ta minlanib 
turishini k o ‘rsatdi:
Substrat Ferment Oksidlangan Qaytarilgan substrat tennent 
Palladin nazariyasiga o ‘xshash Viland nazariyasi ham bor edi. 
Palladin nazariyasidan farqli, u oksidazalarning kislorodning 
spetsifik faollashtiruvchisi rolini qat’iyan inkor qilgan edi.
Viland fikri b o ‘yicha molekulyar kislorodning o ‘zi vodorodni 
akseptorlardan uzib olishi mumkin. Palladin fikri bo‘yicha esa 
vodorod akseptorlari o ‘z-o‘zidan ularga bogMangan vodorodni ozod 
eta olmaydi. Uning fikricha, bu jarayon taqat oksidazlaming ishtiroki 
bilan amalga oshirilishi mumkin.
Viland nazariyasiga qarshi boTgan - Varburg nazariyasi ham bor 
edi. Uning fikri b o ‘yicha temirorganik birikmalarsiz organizmda 
molekulyar kislorod hech qanaqa oksidlanish jarayonida qatnasha 
olmaydi. Temirorganik birikmalaming vakili silatida geminterment 
ko‘rilgan edi. Varburg aynan shu ferment molekulyar kislorodni 
faollashtirib, oksidlanish jarayonlarini boshlab beradi, deb ta 
kidlaydi. Demak, bu moddasiz oksidlanish jarayoni boshlanmaydi. 
Aslida Varburg va Palladin nazariyalari o ‘xshashligini koTishimiz 
mumkin, ularning farqi shundaki birinchisi tajribaviy hayvonlar 
bilan ishlab kislorodni faollashtiradigan fermentni geminfermcnt deb
46

---

atagan, ikkinchisi esa o ‘simliklar bilan ishlab aktivatorni oksidaza 
deb nomlagan.
1929-yili Harvard tibbiyot maktabining bir g ‘ruh olimlari - Karl 
Loman, Cayrus Fiske va Yellapragad Subbarao hujayradagi adenozin 
trifosfat (ATF) molekulasini topdi va 1941-yilda Frits Lipman 
bu modda hujayradagi energiyaning asosiy tashuvchisi ekanligini 
ko‘rsatdi.
1961-1966-yillarda 
ingliz 
biokimyogari 
Piter 
Mitchell 
xemiosmotik nazariyani taklif qildi. Bu nazariyaga koTa ATF 
sintezi, moddalarni tashish va hujayradagi boshqa energiyaga 
bog’liq jarayonlar uchun energiya manbayi bo‘lib transmembrana 
potensiallari xizmat qiladi.