Sabirova rixsi abdukadirovna yuldashev nosirjon muxam edjanovich

1.7. M oddalar almashinuvini o ‘rganish usullari
M oddalar almashinuvini butun organizmda 
(in vivo
tajribalarda) 
yoki organizmning ajratib olingan qismlari - a ’zolarda, hujayralarda, 
subhujayraviy strukturalarda 
(in vitro
tajribalari, y a’ni organizmdan 
tashqarida; asl m a’nosi - «shishada», probirkada) o ‘rganish mumkin.
Butun 
organizmda 
o‘tkaziladigan 
tadqiqotlar (invivo).
Organizmda yog‘ kislotalarining o ‘zgarishini o ‘rganish bo‘yicha 
Knoop tomonidan o ‘tkazilgan tajribalar ushbu usulning klassik 
namunasi hisoblanadi. Knoop yog‘ kislotalarining o ‘zgarishini 
o ‘rganish maqsadida itlami juft (I - fenilmoy kislotasi) va toq 
(II - fenilpropion kislotasi) sonli uglerod atomlariga ega boMgan 
yog‘ kislotalari bilan oziqlantirdi. Bunda ushbu molekulalarda 
metil g ‘ruhidagi vodorodning bir atomi fenil radikaliga (C6H5) 
almashtirilgan edi:
20

---

C6-CH5-CH2-CH2-COOH (I) C6-CH5-CH2-COOH (II)
Tajriba natijasida shu narsa aniqlandiki, birinchi holda it siydigi 
bilan doimo fenilsirka kislotasi (C6H5 - CH2 - COOH), ikkinchi ho- 
latda esa - benzoy kislotasi (C6H5 - COOH) ajralar ekan. Tajriba 
nati- 21 jasida Knoop organizmda yog‘ kislotalari karboksil uchidan 
boshlab, ikki uglerodli fragmentlarga ajralar ekan, degan xulosaga 
keldi:
CH, - CH2 - CH2 - CH, - CH, - CH2 - CH, - CH, - CH2 - COOH 
Knoopning xulosasi keyinchalik boshqa usullar bilan tasdiqlandi 
va hozirda yog‘ kislotalarining bunday parchalanishi 
p-oksidlanish
deyiladi.
Knoop aslida ilk bor molekulalarning nishonlash usulini qo‘lladi, 
chunki fenil radikali organizmda o ‘zgarishlarga uchramaydi va 
shuning uchun nishon sifatida ishlatilishi mumkin. XX asrning 
40-yillaridan boshlab nishonlangan molekulalar usuli tajribalarda 
keng q o ilan ila boshladi. Bunda, odatda, tarkibiga radioaktiv yoki 
og’ir izotop saqlovchi elementlar kiritilgan molekulalar qoMIanildi. 
Masalan, tajribaviy hayvonlarga oziq bilan birga radioaktiv 
uglerod (|4C) saqlovchi turli birikmalar qo‘shib berilib, xolesterin 
molekulasidagi barcha uglerod atomlari atsetat uglerod atomlaridan 
sintezlanganligi aniqlandi:
Butun tizimlarda organizmning oziq moddalariga bo‘lgan talablari 
harn o ‘rganiladi. Ratsiondan u yoki bu moddani chiqarib tashlab, 
almashtirib boMmaydigan moddalar aniqlanadi hamda ulaming 
zarur bo'lgan miqdori o ‘rganiladi.
In vitro
tadqiqotlar. 
In vitro
tadqiqotlarda tadqiqot obyektlari 
bo‘lib, organizmdan ajratib olingan qismlar — alohida a’zolar, 
to ‘qima kesmalari, subhujayraviy fraksiyalardan tortib, to juda 
sodda biokimyoviy tizimlar, masalan, alohida ferment va uning
21

---

substrati yoki ferment, substrat va allosterik ingibitordan iborat 
tizim lar xizmat qilishi mumkin. Ushbu usullaming maqsadi u yoki 
bu biokimyoviy jarayonlar mexanizmlarini aniqlashdan iboratdir.
Izolyatsiyalangan a ’zolar. Izolyatsiyalangan a ’zoning arteriyasiga 
biror-bir modda eritmasini kiritish va shu a ’zo venasidan chiqayotgan 
qonda moddalarni aniqlash yodi bilan shu a ’zoda aynan shu 
modda qanday o ‘zgarishlarga uchrashini aniqlash mumkin. Aynan 
shu yo‘ l bilan am inokislotalar azoti hisobiga jigarda mochevina 
hosil bo‘lishi aniqlangan. Shunga owxshash tajribalami a ’zolarni 
organizmdan ajratmagan holda ham o ‘tkazish mumkin. Bunday 
usul arteriovenoz farq usuli deb ataladi: bunda qon tashxis uchun 
oTganilayotgan a’zoning arteriya va vena tomirlariga qo‘yilgan 
kanyulya yoki shprits yordamida olinadi. Shunday yo‘l bilan, 
masalan, ishlab turgan mushakdan chiqayotgan qon tarkibida sut 
kislotasi konsentratsiyasining oshiqligi hamda qon jigardan o ‘tganda, 
sut kislotasidan xoli b o ‘lishligi aniqlangan.
To‘qima kesmalari. To‘qima kesmalari, odatda, mikrotom 
yordamida tayyorlanadi. B a’zi hollarda ulami ustarada ham tayyorlash 
mumkin. Kesmalar oziq moddalari (glyukoza yoki boshqalar) va 
o ‘zgarishlari oTganilayotgan modda saqlovchi eritmada inkubatsiya 
qilinadi. Inkubatsiyadan so‘ng inkubatsion eritmada oTganilayotgan 
moddam etabolizm ining mahsulotlari tashxis qilinadi. Ushbu usulning 
keng qoTlanilishiga hujayra membranalaridan ko‘p moddalarni oTa 
olmasligi to ‘sqinlik qiladi.
To‘qima gomogenatlari. To‘qima gomogenatlari hujayra membra- 
nalarini parchalash y o ‘li, ya’ni to ‘qimalami qum bilan ishqalash 
yoki maxsus asboblar - gomogenizatorlarda olinadi (1.4-rasm).
1.4-rasm. Potter-Elveyem gomogenizatori: