Sabirova rixsi abdukadirovna yuldashev nosirjon muxam edjanovich

14

---

Katabolizim va anabolizimda energiya
almashinuvining
oraliq mahsuloti - ATFdir
M oddalam ing oksidlanish energiyasi
Energiya 
Transm em bran Trar
1.3-rasm. Hujayra tomonidan bajariladigan ishlar bilan
moddalarning oksidlanish energiyasi orasidagi bogMiqlik
Organizm hujayralarida doimo ulaming struktur-funksional kom- 
ponentlarining parchalanishi va sintezlanishi kuzadladi. Parcha- 
lanishda hosil bo‘ladigan moddalar oziq moddalari kabi organizm 
metabolidarining umumiy fondini tashkil qiladi. 0 ‘sayotgan orga- 
nizmda stmktur-funksional komponentlaming hosil b o iish tezligi, 
ularning parchalanish tezligidan katta, shuning uchun ulaming 
umumiy massasi ortib boradi. Katta yoshli odamda ushbu jarayonlar 
tezligida tenglik kuzadladi.
Ochiq tizim bo‘ lgan organizmlarga o ‘z-o‘zidan ko‘payish qobiliyati 
xosdir, ya’ni ular o‘zini-o‘zi nusxalash (kopiyalash) xususiyadga ega. 
Tirik tizimlardagi o4z-o4zidan ko‘payish qobiliyatini yana reproduk- 
siya deb ataydilar. Ushbu jarayon tirik materiyaning tashkillashishi- 
ning barcha darajalarida amalga oshiriladi. Reproduksiya hisobiga 
nafaqat to‘liq organizm, balki hujayralar va hujayra organellalari 
(mitoxondriyalar, plastidalar va boshq.) bo'linishdan so‘ng o ‘zining 
boshlang‘ich holatlariga o ‘xshash bo‘lib qoladi.
Birlamchi o ‘z-o‘zidan ko‘payish molekulyar darajada kuzatiladi. 
Xususan, DNK kabi informatsion molekula ikkilanishda, birlamchi 
(ona) molekulani to ‘liq qaytaruvchi ikki qiz molekulalarini hosil 
qiladi.
1.4. Tirik tizimlarda o'z-o‘zidan kopayish
15

---

Am m o DNKning ikkilanishi uchun k o ‘plab fennentlar mavjud 
bo lishi kerak, fermentlar oqsillar bo‘lganligi uchun ulaming genlari 
ham mavjud b o iis h i kerak. Bulardan tashqari, har doim ham ovqat 
tarkibida mavjud b o im a g a n yoki ovqat hazm qilish tizimida tez 
paichalanib ketadigan, ba’zi bir birlamchi molekulalarning mavjudligi 
am talab qilinadi. B u holatda ushbu moddalar hujayraning o ‘zida 
sintezlanishi lozim. Bu esa metabolizm mavjud bo‘lishini anglatadi. 
Bulaming hammasi DNK molekulasining o ‘z-o‘zidan ko‘payishi 
bu o z-o zidan ko‘payishning eng birlamchi bosqichi ekanligini 
anglatadi.
Shu asosda organellalaming o ‘z-o‘zidan ko‘payishi, y a’ni o ‘z- o 
zidan ko payishning ikkinchi bosqichi ketadiki, u uchinchi bosqich, 
ya ni hujayraning o ‘z-o ‘zidan ko‘payishiga asos b o iad i.
Demak, ko‘p hujayrali organizmlaming alohida hujayralari o ‘z-
o zidan ko‘payuvchi tizim lar bo‘lib, to ‘liq ko‘p hujayrali organizm 
esa - yanada yuqori darajadagi o ‘z-o‘zidan ko‘payuvchi tizimdir. 
Populyatsiyalar, turlar, biogeotsenozlar, biosfera murakkabligi ortib 
boruvchi o ‘z-o‘zidan ko‘payib boruvchi tizimlardir. Yer yuzidagi eng 
sodda tuzilgan O‘z-o ‘zidan k o ‘payuvchi organizmlar bakteriyalardir: 
ulaming genomi o ‘rta hisobda 5000 gen saqlasa, inson genomi 50
000 gen saqlaydi.
Shunday qilib, moddalar almashinuvi natijasida ovqat bilan qabul 
qilingan moddalar hujayraning o ‘z moddalari va strukturalariga 
aylanadi va bundan tashqari, organizm tashqi ish bajarish uchun 
energiya bilan ta ’minlanadi. O ‘z-o‘zidan ko‘payish, y a’ni o"z 
nusxalarini yaratish - tirik organizmlaming, notirik tabiatdagi modda 
almashinuvidan farqlovchi, fundamental xususiyati hisoblanadi.