Sabirova rixsi abdukadirovna yuldashev nosirjon muxam edjanovich

9.3-rasm.
Siklooksigenazaning aspirin tomonidan inaktivlanishi 
9.3. 
Gorm onal signalni uzatishning m olekulyar m exanizm lari
Gormonlar va gormonsimon moddalaming turli-tum anligiga 
qaramay, ulaming biologik ta’siri ostida bir hujayradan ikkinchi 
hujayraga signalni o‘tkazuvchi deyarli bir x il fundamental 
mexanizmlar yotadi. Ko‘pchilik gormonlar biologik ta’sirining 
molekulyar mexanizmlari haqidagi zamonaviy tasavvuming paydo
Faol
siklooksigenaza
Г Ш
I M - S e r - O I
I
С
•
Nofaol
0 0 ' siklooksigenaza 
OH
263

---

bo‘ lishida E. Sazerlendning izlanishlari va sAMFning kashf etilishi 
muhim aham iyatga ega bo‘ ldi.
M a lum ki, axborot o‘tkazilish jarayonining yo ‘naltirilishi va nozik 
boshqarilishi, avvalambor, hujayra membranasi yuzasida gormonal 
signalni tanib oluvchi retseptor molekulalarning m ayjudligi bilan 
ta’m inlanadi. Retseptorlar signalga javoban hujayra ichidagi 
ikkilam chi 
messendjerlar 
konsentratsiyasini 
o‘zgartiradi. 
Bu 
ikkilamchi messendjerlarni sintezlovchi va parchalovchi fermentlar 
faolligini o‘zgartirish orqali am alga oshiriladi.
Barcha biologik faol moddalaming retseptorlari kim yoviy 
tabiati bo‘yicha glikoproteinlar bo‘ lib, «tanib oluvchi» domen 
hujayralararo bo‘ shliqqa qarab turadi, retseptorni effektor sistema 
(m asalan, ferment) bilan bog'iovchi domen esa plazmatik membrana 
ichida joylashadi. Barcha retseptorlarning‘mumiy xususiyati bo‘ lib, 
m a’ lum bir gormonga nisbatan yuqori spetsifikligi (bog'lanish 
konstantasi 0,1 dan 10 nM gacha) hisoblanadi. Shuningdek, 
retseptoming effektor sistem alar bilan bogManishi G-oqsillar orqali 
am alga oshadi. Ularning vazifasi gormonlar axborotini plazmatik 
membrana darajasida ko‘p marotaba kuchaytirib o‘tkazishdan 
iboratdir. G-oqsil taollangan shaklda adenilatsiklaza orqali sAMF 
sintezini stim ullaydi. U esa hu- ja y ra ichidagi oqsillar faollanishi 
shalola mexanizmini boshlab beradi.
Hujayra ichidagi «ikkilam ch i» messendjerlar turli proteinkinaza- 
larni aktivlaydi, ular esa nishon ferment-oqsillami serin, treonin, 
ba’zida tirozin am inokislotalari bo‘yicha fostorillash-defostorillash 
orqali faolligini boshqaradi. Bu ikkilamchi messedjerlaruchunumumiy 
mexanizm hisoblanadi. Fosforillanish jarayoni oqsil molekulalarining 
translyatsiyasidan keyingi muhim kim yoviy modifikatsiyasi bo‘ lib, 
ularning qurilishi va vazifasini tubdan o‘zgartiradi. Xususan, 
u 
struktur xususiyatlarini 
(subbirliklam ing assotsiatsiya va 
dissotsiatsiyasini) hamda katalitik xususiyatlarining faollanishi yoki 
ingibirlanishini chaqiradi, natijada kim yoviy reaksiyalar tezligini va 
umuman olganda hujayra funksional faolligini belgilaydi.
Adenilatsiklaza messendjer 
sistemasi. 
Gormonal 
signalni 
o‘tkazishning eng yaxshi o‘rganilgan yo ‘li adenilatsiklaza sistemasi 
hisoblanadi. Bunda kamida 5 ta oqsil qatnashadi:
1. 
Gormon retseptori. 
^
264

---

2. 
G-oqsil (retseptor va adenilatsiklaza o‘rtasida bog‘ lanishni 
am alga oshiradi).
3. 
Adenilatsiklaza (sAM Fni sintezlaydi).
4. 
sAM Fga bog‘ liq proteinkinaza (hujayra ichidagi ferment yoki 
nishon-oqsillami fosforillash orqali ulaming faolligini o‘zgartiradi).
5. 
Fosfodiesteraza (sAMFni parchalaydi va natijada signal 
o‘tka-zilishini to‘xtatadi) (9.4-rasm).
Gonnonlar