S. Y. Yusupov, sh. R. Gulomov, N. B. Nasrullayev

Dalillarni tо‗plash. 
Raqamli dalillar mahalliy holatda yoki tarmoq 
orqali amalga oshiriladi. Biroq mahalliy ma‘lumotlarni yig‗ish har doim 
ham 
mumkin 
emas. Tarmoqda ma‘lumotlarni 
yig‗ish 
taqdirida 
tо‗plangan ma‘lumotlar turi va sarflangan kuch hisobga olinishi kerak.
Ma‘lumotlarni tо‗plashning tavsiya etilgan jarayoni: 
1. Tо‗plangan dalillarning haqiqiyligini tasdiqlaydigan aniq hujjat 
yaratish. Tadqiq qilish jarayonida har qanday potensial qiziqarli 
elementlarga e‘tibor berish va keyinchalik muhim deb hisoblash 
mumkin bо‗lgan 
har qanday xatti-harakatlarni qayd 
etish 
muhimdir. Muvaffaqiyatli 
tekshiruvning kalitlari quyidagilardan 
iborat:
1) Kim harakatni amalga oshirdi va nima uchun?
2) Ular shu yо‗l bilan nimaga erishmoqchi bо‗ldilar?
3) Bu harakat qanday amalga oshiriladi?
4) Qanday vositalar va tartiblar ishlatilgan? 
5) Harakat qachon (sana va vaqt) bajarilgan? 
6) Qanday natijalarga erishildi?
2. Zarur tadqiq qilish usullarini aniqlash. Odatda, avtonom 
va interaktiv usullarning kombinatsiyasi qо‗llaniladi.

Avtonom tekshiruvlar о‗tkazishda, dastlabki dalillarning yagona 
nusxasi bо‗yicha qо‗shimcha tahlillar amalga oshiriladi. Avtonom 

---

167 
tekshiruv usuli iloji doim qо‗llaniladi, chunki bu asl dalillarga zarar 
yetkazish xavfini kamaytiradi. Biroq ushbu usulni faqat tegishli nusxa 
kо‗chirish mumkin bо‗lgan va ba‘zi bir quvvatga bog‗liq ma‘lumotlarni 
yig‗ish 
uchun 
ishlatib 
bо‗lmaydigan 
holatlarda 
foydalanish 
mumkinligini hisobga olish kerak.

Avtonom tekshiruv о‗tkazishda tahlil asl operatsion dalillar 
asosida amalga oshiriladi. Dalillarni о‗zgartirish xavfi tufayli tadqiq 
qilishga jalb qilingan xodimlar ayniqsa ehtiyot bо‗lishi kerak.
3. Potensial ma‘lumot manbalarini hujjatlashtirish va aniqlash, 
bunga quyidagilar kiradi: 

serverlar; ma‘lumotlar server roli, log fayllari, ma‘lumotlar 
fayllari, ilovalarni о‗z ichiga oladi; 

tashqi va ichki tarmoq qurilmaning log fayllari; 

ichki apparat komponentlari (masalan, tarmoq adapterlari); 

tashqi portlar - Firewire, USB va PCMCIA; 

saqlash uskunalari, shu jumladan qattiq disklar, tarmoq 
uskunalari, olinadigan media; 

portativ mobil qurilmalar - Pocket PC, Smartphone i MP3-
pleyerlar. 
4. Quvvatga bog‗liq ma‘lumotni yozishda ma‘lumotlarni yig‗ish 
tartibi diqqat bilan kо‗rib chiqilishi kerak. Shuni e‘tiborga olish 
kerakki, quvvat о‗chirilganda, quvvatga bog‗liq dalillar osongina 
yо‗qoladi . 
5. Ma‘lumotlar 
tо‗plashning 
quyidagi usullaridan foydalanish zarur: 

Agar biron-bir ichki xotira qurilmasini olib tashlash kerak 
bо‗lsa, barcha quvvatga bog‗liq ma‘lumotlar aniqlanganligini 
tekshirishingiz kerak, shundan sо‗ng kompyuterni о‗chirish lozim. 

Saqlash qurilmasini olib tashlash yoki ma‘lumotlarni 
belgilash uchun о‗z tizimingizdan foydalanishni hal qiling. Ehtimol, 
saqlah qurilmasini apparat bilan mos kelmasligi sababli о‗chira 
olmasligingiz mumkinligini inobatga oling. 

zaxiradagi ma‘lumot tashuvchi vositalarda dalillarning 
yagona nusxasini yaratib, asl nusxasini himoyalang. Barcha keyingi 
ma‘lumotlarni tahlil qilish asl nusxada emas, balki ushbu nusxada 
amalga oshirilishi kerak. 

Saqlash 
moslamalarini hujjatlashtirishda konfiguratsiya 
ma‘lumotlarining mavjudligiga ishonch hosil qiling. Ishlab chiqaruvchi 

---

168 
va jihozlar 
modeliga, 
ulanish 
sozlamalari, 
qurilma 
hajmiga, 
interfeysning turiga va diskdagi holatga e‘tibor bering. 
6. Tо‗plangan 
ma‘lumotlarni 
tekshirish. Agar 
iloji 
bо‗lsa, tо‗plangan ma‘lumotlarning original bilan bir xil bо‗lishini 
ta‘minlash uchun 
nazorat 
summalari 
va raqamli 
imzolarni yarating. Ba‘zi hollarda (masalan, ma‘lumotni saqlash 
vositalarida nosoz sektor mavjud bо‗lsa) mutlaq nusxasini yaratishning 
ilojisi yо‗q. Biroq siz mavjud vositalar yordamida olinishi mumkin 
bо‗lgan eng yaxshi nusxasini olganingizga ishonch hosil qiling.