S. Sofiyev hayot faoliyati xavfsizligi fanidan amaliy mashg’ulotlarini bajarish uchun

 
 
 
 
 
 
 
55-rasm. 
O`lchovchi pul’t paneli.
 
1- o`lchovchi asbobi shkalasi; 2- o`lchash pul’ti; 3- shkalani yorituvchi tumbler;
4- poddiopozonlarni o`zgatiruvchi; 5- birlashtiruvchi kabel’; 6- nolga keltiruvchi 
vint; 7- telefon ulanadigan joy; 8- ko`rsatishlari o`chiradigan knopka; 9- ―Rejim‖ 
ruchkasi (rejimni boshqaruvchi potentsiometr). 
Poddiapazonlar 
Poddiapazon-
larni 
o`tkazuvchi 
ruchka holati 
Shkala 
O`lchov 
birligi 
O`lchash-
lar 
og’irligi 
Ko`rsatkich-
larni 
aniqlash 
vaqti (s) 
I 
200 
0-200 
R/s 
5-200 
10 
II 
x 1000 
0-5 
mR/s 
500-
5000 
10 
III 
x 100 
0-5 
mR/s 
50-500 
30 
IV 
x 10 
0-5 
mR/s 
5-50 
45 
V 
x 1 
0-5 
mR/s 
0,5-5 
45 
VI 
x 0,1 
0-5 
mR/s 
0,05-0,5 
45 

---

123 
Asbob zondi teshigiga suvga chidamli etiltsellyuloza plenkasi yopishtirilgan 
va shu plyonka orqali betta-zarrachalar o`tganda beta-nurlanishlarini aniqlaydigan 
korpusdan tashkil topgan. Korpusga kesib olingan buriluvchi metall ekran 
o`rnatilgan. ekran «B» holatga burilganda korpus teshigi ochiladi va betta-
zarrachalar o`lchagichga o`tadi. «G» holatda korpus teshigi ekran bilan yopiladi va 
o`lchagichga faqat gamma-nurlar kirishi mumkin. «B» va «G» holatlarda ekran 
fiksatorlar bilan mahkamlanadi. 
Zond korpusi ichida plata bo`lib, unga gazorazryad o`lchagichlari (STS-5 va 
SIZBG), kuchaytiruvchi - normallashtiruvchi va elektr sxemasi o`rnatilgan. 
O`lchagichlar gamma-kvantlar va betta-zarrachalar ta`sirida elektr impul’slari 
chiqaradi, bu impul’slar kuchaytiruvchi normallashtiruvchiga o`tadi. 
O`lchashga qulay bo`lishi uchun zondga tutqich mahkamlangan, unga 
uzaytiruvchi shtanga ulash mumkin. 
O`lchaydigan pul’t panel’ va kojuxdan tashkil topgan(9-rasm). Panel’ ikki xil 
shkalali mikroampermetr (tepadagisi 0 ligi5 mR/s va pastkisi 5dan 200 R/s gacha), 
poddiapazonlarni 
o`zgartiruvchi, 
rejimni 
boshqaruvchipoten-tsiometr, 
ko`rsatishlarni almashtiruvchi knopka, shkala yorituvchi tumbler, nolga keltiruvchi 
vint, telefoni ulaydigan joydan iborat. Panelga zond bilan o`lchaydigan pul’tni 
birlashtiruvchi kabel ulangan. Panel kojuxga maxsus vintlar bilan mahkamlanadi. 
Kojux ostida oziqlanish manbai -uchta elementni qo`yish uchun joy bor. 
Oziqlanish elementlari yo`q bo`lganda, 3- 12 V akkumulyatorlardan keluvchi 
kuchlanishni bo`luvchi 10 m uzunlikdagi kabelni ulash mumkin. 
Poddiapazonlarni o`zgartiruvchining yuqoridagi holatlari bor; «vikl», «rej», 
100, X1000, X100, X10, XI, X0,1. Ulardan asbobni kuzatishda va gamma-
nurlanish dozalar quvvati har xil kattaligini o`lchashda foydalaniladi. 
O`lchash shkalalari. Yuqoridagi shkala gamma-nurlanishning doza quvvatni 
X1OO, X100, X10, XI, X0,1 poddiapazonlarda o`lchash uchun mo`ljallangan. 
Bunda zond ekrani «G» holatda bo`lishi kerak .Zond oynasi ochiq holda («B» 
holat) tekshirilayotgan ob`ektdan 1—1,5 sm masofada betta-nurlanish mavjudligi 
aniqlanadi. Bunda gamma va betta-nurlanishlarning umumiy dozasi o`lchanadi. 
Teppadagi shkalada qopaga bo’yalgan uchburchak va yoy bo`lib, ulardan 
asbobni sozlashda foydalaniladi. Doza quvvati 5 R/s bo`lganda, tepadagi shkala 
bo`yicha o`lchanadi. Rejimni yolga solib turuvchi potentsiometr asbobga 
uzatilayotgan elektroenergiyani moslab turadi va ulaydi. 
Ko`rsatishlarni olib tashlovchi knopka qayta o`lchash talab etilganda asbob 
strelkasini tezda nolholatiga, keltirish uchun xizmat qiladi. SHkalani yorituvchi 
tumbler qorong’ida ishlaganda shkalani yoritadigan lampochkani ulaydi. 
O`lchov asbobi strelkasi nolga qaytmasa ko`rsatish olib tashlanganda nolga 
keltiruvchi vintdan foydalaniladi. Moslash uchun saqlovchi vint yechib olinib, 
uning tagida turgan ikkinchi vintni burash bilan strelkani nol holatiga qo`yiladi. 
So’ng yechib olingan saqlovchi vint joyiga qayta burab qo`yiladi. 
Abobni ishlatish uchun 1,6-PMTS-X-1,05 (KB-1) turidagi 2 elementdan 
foydalaniladi. Uchinchi element shkala yoritilishidagi lampochkaga energiya 
beradi. 3, 6 va 12 V kuchlanishli boshqa o`zgarmas tokli oziqlanish manbaidan 

---

124 
ham (masalan, akkumulyator) foydalanish mumkin. Ko`rsatilgan oziqlanishda 
o`lchagichga 390—400 V kuchlanish elektr toki beriladi. Oziqlanish jamlamasi 
yangi elementlardan foydalanganda asbobning 40 soat mobaynida uzluksiz 
ishlashini ta`minlaydi. 
TG-7M turidagi telefon kichik o`lchamli va boshqalari yumshoq materialdan 
bo`lgan ikkita telefondan tashkil topgan. Bular radioaktivlikning borligini tovush 
orqali aniqlashda qo`llaniladi: radiatsiya darajasi yuqori bo`lsa, shuncha tovush 
belgilari eshitiladi. 200 poddiapazondan tashqari hamma poddiapazonlarda 
ishlaydi. 
Qutti asbobni olib yurish va to`liq jamlamani saqlashga mo`ljallangan. 
Ehtiyot qismlardan asbob jamlamasiga prokladka, vintlar, qalpoqchalar, zond 
uchun chexollar, qizdirish lampochkalari va otvyortkalar kiradi. 
Hujjatlari — ishlatish bo`yicha yo`l-yoriq (instruktsiya) bilan texnik 
ko`rsatmasi va formulalardan iborat.