S sh. Xabibullayev, S. A. Djumayev defektoskopiya va diagnostika

9.2. Akustik emissiya signallarining turlari
Sanoatda seriyali apparatura bilan qayd qilinadigan akustik emis-
siya signallari uzluksiz va diskret turlarga bo‘linadi 
Uzluksiz akustik 
emissiya 
signallarning katta chastotasiga ega bo‘lgan to‘lqin maydoni 
sifatida qayd qilinadi, 
diskret akustik emissiya 
esa amplitudasi shovqin 
darajasidan yuqori bo‘lgan alohida, farqlanadigan impulslardan tashkil 
topadi. Uzluksiz akustik emissiya metallning plastik deformatsiyasiga 
(oqishiga) yoki suyuqlik va gazlarning oqim orqali o‘tishiga, diskret 
akustik emissiya yoriqlarning sakrab o‘sishiga mos keladi. 
Akustik emissiya tarqatish manbasining o‘lchamlari kichik bo‘ladi 
va tarqatilayotgan to‘lqin uzunligi bilan taqqoslanishi mumkin. Uni 
materialning ichki sohasi yoki yuzasida joylashgan, sferik to‘lqinlarni 
yoki boshqa tipdagi to‘lqinlarni tarqatayotgan kvazinuqtali manba 
ko‘rinishida tasavvur qilish mumkin. To‘lqinlarning yuza bilan (ik-
kita muhitni ajratib turuvchi chegara bilan) o‘zaro ta’sirlarida ular-
ning qaytarilishi va transformatsiyalanishi sodir bo‘ladi. Material-
larning hajmlari ichida tarqaladigan to‘lqinlar so‘nishi tufayli juda 
tez zaiflashadi. Yuzadagi to‘lqinlarning so‘nish masofasi anchagina 
uzoq bo‘ladi va shu sababli ham ular akustik emissiya priyomniklari 
(qabul qiluvchilari) tomonidan qayd qilinadi.
Akustik emissiya manbaidan kelayotgan signalni qayd qilish 
doimiy yoki o‘zgaruvchan darajadagi shovqin bilan bir paytning 
o‘zida amalga oshiriladi (9.1-rasm).
9.1-rasm.
Shovqinlar fonida qayd qilinadigan akustik emissiya 
signalining umumiy sxemasi: 1 – ossillyatsiya; 2 – siljuvchi ostona; 
3 – siljuvchi ostonani hisobga olmagan holdagi ossillyatsiya;
4 – shovqin.

---

57
Shovqinlar akustik-emission nazoratning samaradorligini 
pasaytiruvchi asosiy omillardan (faktorlardan) biri bo‘lib hisobla-
nadi. Ularni chaqiruvchi sabablar turli-tuman bo‘lganligi sababli 
shovqinlar quyidagilarga bog‘liq ravishda klassifikatsiyalanadi:
– generatsiyalash mexanizmiga (kelib chiqish manbaiga) 
bog‘liq holda – akustik (mexanik) va elektromagnitik shovqinlar;
– shovqin signalining turiga bog‘liq ravishda – impulsli yoki 
uzluksiz shovqinlar;
– manbaning joylashishiga bog‘liq ravishda – tashqi va ichki 
shovqinlar.
Akustik-emission nazoratda quyidagilar obyektning asosiy 
shovqin tarqatish manbasi bo‘lib hisoblanadi: 
– idishni, sig‘imni yoki o‘tkazuvchi trubani to‘ldirishda suyuq-
likning sachrashi; 
– yuklashning yuqori tezligidagi gidrodinamik turbulent ho-
disalar;
– obyektning tayanch yoki osmalar bilan tutashish nuqtalari-
dagi, shuningdek, beriluvchanlikka ega bo‘lgan birikish nuqtalari-
dagi ishqalanish;
– nasoslar, motorlar va boshqa mexanik qurilmalarning ishlashi;
– elektromagnit navodkalarining ta’siri;
– qurshab turuvchi muhitning ta’siri (yomg‘ir, shamol va 
boshqalar);
– akustik emissiyani qayta shakllantiruvchining o‘zining issiq-
lik shovqinlari va kuchaytirgichlar (old kuchaytirgichlar) kirish 
kaskadining shovqini.
Shovqinni bostirish va foydali signalni ajratish uchun odatda 
ikkita uslub; amplitudali va chastotali uslub qo‘llaniladi. 
Amplitu-
dali uslub 
U
p 
qayd qilinadigan yoki siljuvchan ostonaning daraja-
sini aniqlashdan iborat bo‘ladi, undan past bo‘lgan akustik emissi-
ya signalini apparatura qayd qilmaydi. Qayd qilinadigan ostona 
doimiy darajadagi shovqinlar mavjud bo‘lganda, siljuvchan ostona 
esa – o‘zgaruvchan shovqinlar mavjud bo‘lganda aniqlanadi. 
Shovqinlarning umumiy darajasini kuzatib borish natijasida av-
tomatik tarzda aniqlanadigan U
p 
siljuvchi ostona, qayd qilinadigan 
ostona dan farqli ravishda, shovqin signallarining bir qismini akus-
tik emissiya signallari sifatida qayd qilmaslik imkonini beradi.

---

58