S sh. Xabibullayev, S. A. Djumayev defektoskopiya va diagnostika

6.2.1-rasm.
Defektoskopiyaning magnitli usuli
Magnit oqimining F
0
– ayrim qismi havodan o‘tishi mumkin. 
Bu shuni bildiradiki, materialning magnit qarshiligi (metallning) 
havoning qarshiligidan ko‘p marta kamdir, chunki, u magnit kiri-
tuvchanlikka teskari proporsionaldir. Yoriqlar mavjud bo‘lganida 
magnit oqimining perpendikular yo‘nalishida ushbu sohada mag-
nit oqimini birdaniga oshiruvchi havolar oralig‘i kabi to‘siqlar 
hosil bo‘ladi. Shuning uchun F
M 
– oqimi yoriqni ostidan og‘adi. 
Shu bilan birga oqimning bir qismi yoriq ustida havo bilan 
to‘qnashadi, ya’ni nuqson ustida 
Δ
F
d 
– tarqalish oqimi paydo 
bo‘ladi (6.2.1-rasm, b).
Magnit kirituvchanligi katta bo‘lgan va magnit qarshiligi kichik 
bo‘lgan materialda barcha magnit oqim yoriq ostidan o‘tadi ham-
da 
Δ
F
d 
oqimi amalda bo‘lmaydi. Shunday materiallarni tekshirish-
da magnit defektoskopiyasining sezgirligini juda past ekanligini 
bildiradi.
Nuqsonning yo‘nalishiga nazorat qilinayotgan detalning mag-
nitlanuvchanligi yo‘nalishi perpendikular bo‘lganida nuqsonlar op-
timal holatda aniqlanadi. Nazorat qilishning optimal sharoitini 
tashkil etish uchun magnitlantirishning uchta turidan foydalaniladi:
– sirkular;
– prodol;
– kombinirlangan.
Sirkular magnitlanuvchanlik jismi aylanadigan detallar uchun 
mo‘ljallangan. Prodol magnitlanuvchanlik elektromagnitlar, 
doimiy magnitlar va yoki solenoidlar yordamida amalga oshirila-
di. Bunda detal asosan o‘zining unchalik katta bo‘lmagan 
o‘lchamida magnitlanadi. Uning chekkalarida esa qutblar hosil 
bo‘ladi va bular ham o‘z navbatida teskari maydonni hosil qiladi. 

---

42
Kombinirlangan magnitlanuvchanlik detalni ikki yoki bir necha 
magnit maydonlar bilan bir vaqtdayoq magnitlantirish bilan amal-
ga oshiriladi, magnitli yumshoq va magnitli qattiq materiallar 
bir-biridan farq qilinadi. Maydonni olib qo‘yilganidayoq magnitli 
yumshoq materiallar magnitsizlanib qoladi (St3, St10 po‘latlar). 
Magnitli qattiq materiallar esa maydon olib qo‘yilganida magnit-
langan holatda qolaveradi (toblangan po‘lat).
Magnitlangan qattiq materialli detallar nazoratni bajarganidan 
so‘ng ularga metall qirindilari va kukunlari yopishib qolmasligi 
uchun magnitsizlangan bo‘lishi kerak, aks holda bunday holatlarda 
bular podshipniklarga, tishli uzatgichlarga va boshqa mexanizm 
bo‘g‘inlariga tushib qolib ularni ishdan chiqarishi mumkin. Mag-
nitsizlanishning sifatini magnitometr bilan, magnitli strelka bilan 
yoki ipga osib qo‘yilgan lezviya yordamida tekshirish mumkin.
Magnitsizlantirishning uchta usuli mavjud:
– statik;
– dinamik;
– termik.
Statik magnitsizlantirish (SM) tashqi magnit maydon ta’sirida 
amalga oshiriladi, ya’ni magnitlangan materialning magnitlan-
ganligini shunday qiymatga keltiradiki, bunda, magnit maydon 
olib qo‘yilganida uning qiymati nol bo‘lib qoladi. Dinamik mag-
nitsizlantirish (DM) uchun detalni ayrim maksimal qiymati nol-
gacha kamayadigan amplitudali o‘zgaruvchan magnit maydoniga 
joylanadi. 
Magnitli defektoskoplar quyidagi asosiy bo‘g‘inlarda tuzilgan:
– tok manbaidan;
– detalga va uning magnitlanuvchanligini bo‘shlig‘iga tok uza-
tish qurilmasidan;
– magnit maydonni indikatsiyalash uchun magnit hosil qil gich;
– yorituvchi qurilma; 
– magnit maydoni tokini yoki kuchlanishini o‘lchov asbobi.
Ishlatilish sohasiga qarab defektoskoplarning barchasida yu-
qorida sanab o‘tilgan qo‘shimcha bo‘g‘inlar bo‘lmasligi mumkin 
(masalan, detallarni avtomatik ravishda joyidan boshqa joyga 
o‘tkazgichlar va mexanik usulda nosozga chiqaruvchi moslamasi, 
nuqsonlarni belgilovchi va hokazo).

---

43
Nuqsonlardan magnit maydonlarning tarqalishini ro‘yxatlash 
uchun o‘ta sezgirlikni ta’minlay oladigan magnit kukunlardan 
foydalanish katta ahamiyatga ega. Magnitli-kukunli nuqsonlarni 
aniqlashdagi nazorat o‘ziga quyidagi asosiy bosqichlarni kirita-
di:
– detallarning yuzasini tayyorlash;
– detallarni magnitlash;
– suspenziya yoki quruq kukun bilan ishlov berish;
– detallarni ko‘rikdan o‘tkazish, ma’lum bo‘lgan nuqsonlarni 
baholash, kerak bo‘lganda magnitsizlantirish.
Magnitli-kukunli usul bilan ozgina chuqurlikda joylashgan 
nuq sonlar va sirt nuqsonlari aniqlanadi.
Nazoratning sezgirligi ko‘pgina faktorlar bilan aniqlanadi:
– materiallarning magnitli xarakteri bilan;
– ishlatilayotgan kukunning xossasi bilan va hokazo.
Sirtning g‘adir-budurligi ko‘p bo‘ladi, chunki tekis bo‘lmagan 
sirtda magnitli kukun cho‘kib qoladi, ya’ni bunday hollarda sirtni 
tayyorlash kerak bo‘ladi: bo‘rtib chiqqan yerlardan tozalash va 
tekislash, iflosliklardan tozalash, ayrim surkalib qolgan unsur-
lardan tozalash va hokazo.
Sirtdagi ortiqcha bo‘rtiqni ham ko‘pincha nuqsonga qabul 
qili 
nadi. Payvandlangan choklarni nazorat qilishni faqatgina 
ular ni mexanik usulda qumqog‘oz yoki qayroqtosh bilan tekis-
langanidan keyingina mumkin bo‘ladi. Nomagnit sirt qoplama-
larni nazorat qilish kerak bo‘ladi. Ana shunday qoplamalar 20 
mkm gacha bo‘lganida nazorat usulining sezgirligiga amalda 
ta’sir etmaydi.
Tabiiy va sun’iy nuqsonlar namunalarida defektoskopiyaning 
magnitli-kukunli usulining sezgirligi aniqlanadi. Konstruksiyaga 
asosan sun’iy sirt nuqsonlari bo‘lgan namunalar kapillyar usulda 
nazorat qilinadigan namunalar bilan mosdir.
Magnitli-kukunli nazoratda asosan uch turdagi defektoskop-
lardan foydalaniladi:
– statsionar-universal;
– harakatlanadigan va olib yuriladigan universal;
– maxsuslashtirilgan (statsionar, harakatlanuvchan, olib yuri-
ladigan). 

---

44