S. Mirzayev, O. Imomov, D. Inomjonov, I. Usmonaliyev, A. Najimov

1-jadval Havo harakati sezilmaydigan xonalardagi nisbiy havo namligini stansion psixrometr ko’rsatkichi bo’yicha hisoblash.

Termo metr ko’rsat kichi C ̊	Nam termometr ko’satkichi ( C ̊ )
12	5,3	5,7	6,0	6,4	6,8	7,2	7,6	8,0	8,4	8,7	9,1	9,3	9,9
13	5,9	6,4	6,8	7,2	7,5	8,0	8,4	8,8	9,2	9,6	10,0	10,4	10,8
14	6,6	7,1	7,5	8,0	8,4	8,8	9,2	9,7	10,1	10,5	10,9	11,3	11,7
15	7,3	7,8	8.2	8.7	9.2	9.6	10.0	10.5	10.9	11.4	11.8	12.2	12.6
16	8,0	8,3	9.0	9.4	9.9	10.3	10.8	11.3	11.8	12.2	12.6	13.1	13.5
17	8,6	9,1	9.7	10.2	10.7	11.2	11.6	12.1	12.6	13.0	13.5	13.9	14.4
18	9,3	9,9	10,4	10,9	11,4	11,9	12,4	12,9	13,4	13,9	14,4	14,8	15,3
19	10,0	10,6	11,1	11,7	12,2	12,7	13,2	13,8	14,3	14,8	15,3	15,7	16,2
20	10,6	11,2	11,8	12,4	12,9	13,4	14,0	14,5	15,1	15,6	16,1	16,6	17,1
21	11,2	11,9	12,6	13,1	13,6	14,2	14,8	15,3	15,9	16,3	17,1	17,5	18,8
22	11,8	12,5	13,2	13,8	14,4	15,0	15,6	16,1	16,7	17,3	17,9	18,4	18,9
23	12,5	13,1	13,8	14,4	15,1	15,7	16,4	17,0	17,6	18,2	18,8	19,3	19,8
24	13,1	13,8	14,5	15,2	16,5	17,1	17,8	18,4	19,0	19,6	20,1	20,7	21,3
25	13,7	14,5	15,2	15,9	16,8	17,2	17,9	18,5	19,2	19,8	20,5	21,2	21,7
Nisbiy namlik %	10	15	20	25	30	35	40	45	50	55	60	65	70

2-3 AMALIY MASHG’ULOTLAR.
SUV GIGIYENASI.
Ishning maqsadi : Talabalarni suv gigiyenasi, suvning fizikaviy va kimyoviy xususiyatlaribo’yicha nazariy bilimlarini mustahkamlash.
Bizga ma`lumki suv inson organizmining 65-70% ni tashkil etadi va organizm uchun zaruriy ehtiyoj moddasi hamda gigienik omil hisoblanadi. Suvning fizik, kimyoviy va biologik xususiyatlari odam organizmiga ta’sir etishi mumkin. Shuning uchun suvning bu xuusiyatlari quyidagi tekshirish usullari orqali aniqlanadi. Suvning fizik xususiyatlariga uning tiniqligini, rangini, hidini, ta’mini va boshqa xususiyatlarini aniqlash kiradi.
Suvning tiniqligini aniqlash. Tekshiriladigan suvni stakanga quying va oq fonda (yondan) qarang. Belgilang : suv tiniq, sal loyqa, loyqa, juda loyqa.
Suvning rangini aniqlash. Stakandagi suvga qarab (yonidan) belgilang: suv rangsiz, sal-pal oq sargish rangi bor, suv oq-sarg’ish, sarg’ish, sariq rangda.
Suvning hidini aniqlash. Shishani 2/3 hajmda suvga to’ldiring, toza po’stloq probka bilan yopib,qattiq chayqating. Probkani olib, darhol shishani hidlang va hidini belgilang. Birinchi aniqlashda juda kuchli hid seziladi. Hid xarakterini belgilang (yer hidi, balchiq hidi, daraxt hidi, achimsiq hid, mog’or hidi, nom’lum hid va boshqalar) va 3-jadvaldan foydalanib, uning o’tkirligini aniqlang.
Hid (ta’m) ning o’tkirligi (ball hisobida)
3-jadval

Tasviriy ta’rifi	Belgisi	Ball
Hid bor-yo’ligi	Hid yo’q	0
Faqat tajribani kishi aniqlay oladigan hid	Juda kuchsiz	1
Agar suv ichadigan odam e’tibor bersa, aniqlasa bo’ladigan hid	Kuchsiz	2
Suv ichadigan odam oson aniqlay oladigan hid, bu suvni iflos deyishga sabab bo’ladi.	Sezilarli	3
Suvni ichish uchun ta’mini buzib qo’yadigan hid	Sezilarli	4
Suvni ichishga yaroqsiz qilib qo’yadigan hid	Juda o’tkir	5

Suvning ta’mini aniqlash. Suvni kolbada qaynating, keyin xona temperaturasigacha sovuting va og’izga xo’plab-xo’plab oling, ta’mini belgilang (sho’r, taxir, temir, burishtiradi va boshqalar) va 3-jadvaldan foydalanib o’tkirligini ballarda aniqlang.
Suvninng kimyoviy xususiyatlarini aniqlash metodlariga suvdagi ammiakni, nitratlarni , suvni xlorlash, suvdagi qoldiq xlorni aniqlash va boshqa metodlar kiradi.
Biz quyidagi tekshirish metodlariga to`xtalamiz:


Qoldiq xlorni aniqlash. ichida suv bor stakanga 5 tomchi 5%li kaliy yodid eritmasi va 10 tomchi 1% li kraxmal eritmasi quyiladi. Agar suvi ko’karmasa, qoldiq xlor bo’lmaydi, sal-pal ko’karsa, 0,3 mg/l, havorangga kirsa, kuchsiz ko’karsa, 0,3 dan 0,5 mg/l gacha, rostmana ko’karib ketsa, 0,5 mg/l dan ko’p qoldiq xlor bo’ladi.
Suvni zararsizlantirish uchun xlor dozasini aniqlash.(dala metodida). Suvni zararsizlantirish uchun zrur bo’lgan xlor dozasini (xlor yutuvchanlikni) suvni namunaga xlorlash yo’li bilan aniqlanadi. Shu maqsadda bir xil hajmdagi tekshiriladigan suvlarga 1%li xlorli ohak eritmasidan har xil miqdorda qo’shiladi. Xlor suv bilan 30 minut davomida aralashgandan so’ng barcha idishlardagi qoldiq xlor miqdori aniqlanadi. Suvdagi xlor dozasi suvga qo’shilgan xlorli ohak miqdoriga teng bo’lib, bunda namunaga xlorlashdan keyin idishda 0,3- 0,5 mg/l qoldiq xlor qolgan bo’lishi kerak. Suvni zararsizlantirish uchun zarur bo’lgan xlor dozasi quyidagi tartibda aniqlanadi:
а) 1 % li xlorli ohak eritmasini tayyorlash ;
b) 3-4 shishada yoki stakanda suvni namunaga xlorlash ;
v) har bir shishadagi qoldiq xlor miqdorini aniqlash va xlor dozasini belgilash. 1% li xlorli ohak eritmasini tayyorlash uchun silindrga 100 ml distillangan yoki tiniq quduq suvini o’lchab oling. Tarozida 1 gr xlorli ohakni tortib, uni chinni kosacha yoki hovonchaga soling, ustiga silindrdan bir necha tomchi suv tomizib, xlorli ohakni nam- lang va bir xildagi bo’tqa hosil bo’lguncha shisha tayoqcha yoki o’g’ir dasta bilan iylang. Shundan keyin yana ozroq miqdorda suv quying va xlorli ohakning qumoq-qumoqlari yo’qolib ketguncha iylashni davom ettiring. So’ngra silindrdagi suvdan qo’shib, xlorli ohak aralashmasini kimyoviy stakancha yoki kolbaga soling. Silindrdagi hamma suv bilan kosachani yuvib, yuvindini o’sha stakanchaga quying. Hosil bo’lgan 1 % li xlorli ohak eritmasini 10-15 minutdan keyin qog’oz filtr orqali filtratni og’zi ishqab yopiladi- gan probka bilan yopiladigan qo’ng’ir rangli shisha idishga solgan ma’qul.
Suvni quyidagicha namunaga xlorlash mumkin. Oq shishadan yasalgan 3-4 ta bir xil yarim litrli shisha ( yoki 3 ta stakan) ni oldindan ” 0,2” deb belgilab qo’yilgan belgiga- cha suvga to’diring. So’ngra pipetka (1 ml da 25 tomchi bo’ladi) bilan 1 % li xlorli ohak ertitmasidan tomchilatib quying, birinchi shishaga 2 tomchi,ikkinchisiga 3 va uchinchisi ga 4 tomchi quying. Shundan keyin har qaysi shishadagi suvni chayqatib, yaxshilab aralashtiring va 30 minut tinch holatda holatda qoldiring.
Qoldiq xlorni aniqlash: 30 minutdan keyin har qaysi shishani chayqating va keyin suvda qoldiq xlor bor-yo’qligini aniqlang. Buning uchun har bir shishaga 5 tomchidan 5 %li kaliy yodid eritmasidan qo’shing. So’ngar hamm shishalarga 10 tomchidan 1 % li kraxmal eritmasidan qo’shib chiqing. Qoldiq xlor bor shishalarda suv ko’k ranga bo’yala di, unda xlor qanchalik ko’p bo’lsa,suv shunchalik ko’karib ketaveradi.
Aytaylik birinchi shishada rang yo’q (qoldiq xlor yo’q), ikkinchi shishada och ko’kish rang bor (qoldiq xlor 0,3- 0,5 mg/l), uchinchi shisha esa juda ko’karib ketgan ( qoldiq xlor 0,5 mg/l dan ko’p). Bunda ikkinchi shishani tanlab olinadi, unga 1 %li xlorli ohak eritmasidan 0,2 l suvga 3 tomchi qo’shilgan edi. Demak, 1 l suvdagi xlor dozasi: 3+5=15
tomchi 1 % li ohak eritmasini tashkil etadi. Agar 200 l suvni bochkaga xlorlash talab qilinsa, bunda unga 15*200=3000 tomchi yoki 3000:25=120 ml 1 % li xlorli ohak eritmasidan qo’shish kerak.
Aytaylik namunaga xlorlashdan keyin birorta ham shishadan qoldiq xlor topilmasa, shishalardagi suv to’kib tashlanadi, yana tekshiriladigan suv bilan to’ldiriladi, 5,6,7 tomchi 1% li xlorli ohak eritmasi qo’shiladi va 30 minutdan keyin yana qoldiq xlor aniqlanadi.
Suvni xlorlab zararsizlantirish. Bu zararsizlantirish biror bir rezervuarda (amaliy mashg’ulotlarda bu shisha chelak, bochka va h.k bo’lishi mumkin) amalga oshiriladi. Suvni xlorlash quyidagi bosqichlardan iborat:
1.Xlor yutuvchanlikni aniqlash.Buning uchun xlorlanish kerak bo’lgan suvdan namuna olib, yuqorida tasvirlangan metodika bo’yicha uning xlor yutuvchanligi aniqlanadi.
2. Xlorlash uchun zarur bo’lgan xlorli ohak miqdorini aniqlash.
1 l suvni xlorlash uchun zarur bo’lgan 1% li xlorli ohak eritmasi tomchilari sonini bilib olgach chelak yoki boshqa idishdagi suvning hammasini xlorlash uchun ketadigan eritma miqdori hisoblab chiqiladi. Aytaylik, xlor yutuvchanlik 1 l suvga 15 tomchi 1% li xlorli
ohak eritmasini tashkil etadi, chelakda esa 10 l suv bor. Demak, chelakdagi suvni xlorlash uchun 15*10=150 tomchi yoki 150:25=6 ml 1% xlorli ohak eritmasi kerak bo’ladi.
3. Xlorlash. Zararsizlantiriladigan suvli idishga hisoblangan miqdorda xlorli ohak eritmasi (bizning misolimizda 6 ml 1% li eiritma) quyiladi, idishdagi suv 2-3 minut davomida aralashtiriladi va yuqumsizlantirish uchun yilning issiq vaqtida kamida 30 minut, sovuq vaqtda kamida 1 soat quyib qo’yiladi.
4. Xlorlash samaradorligini tekshirish. Xlorlangan 1 stakan suv olib, unga 5 tomchi 5% li kaliy yo’did eritmasi va 10 tomchi 1% li kraxmal eritmasi qo’shiladi. Agar suv och havo rangga yoki ko’k rangga bo’yalsa, yuqumsizlantirish qoniqarli o’tkazilgan bo’ladi. Bunday suvda xlor hidi kam bo’lib, u suvni ichishga halal bermaydi. Agar suv hech qanday rangga kirmasa, yuqumsizlantirish qoniqarsiz bajarilgan suvni xlorli ohakning biroz kattaroq (masalan 20% ga kattaroq) dozasi bilan xlorlash kerak bo’ladi. Juda yaxshi bo’yalganda idishdagi suvdan namuna olib, uning tami va hidi aniqlanadi. Agar suvda xlor ta’mi yoki hidining o’tkirligi 2 balldan yuqori bo’lsa, suvni xlorli ohakning bir muncha kichik (masalan, 20% ga kam) dozasi bilan xlorlashga to’g’ri keladi.