S. M. Turobjonov, T. T. Tursunov, K. M. Adilova

NH2+O2-> NO+H2O
Nazorat savollari
Atmosferadagi azot qanday shakllarda bo'lishi mumkin?
Azot birikmalarining atmosferaga kelib tushishining tabiiy manbalariga nimalar kiradi?

Antropogen manbalardan tushayotgan azot birikmalari qanday hollarda bo ‘ladi?
Azot oksidlarining atmosferadagi kimyoviy o ‘zgarishlari qanday b o ‘ladi?
Azot kislotasi qanday hosil b o ‘ladi?
Azot birikmalari atmosferadan qanday yo'llar orqali chiqib ketadi?
Ammiak atmosferada qanday mexanizm bo ‘yicha oksidlanadi?
3.9. Shahar atmosferasidagi fotokimyoviy
smog
Smog bu atmosfera havosiga sanoat-korxonalaridan, afto-transport vasitalaridan va boshqa turli xil m anbaalardan ifloslanturuvchi moddalarning kelib tushishi natijasida hosil bo‘ladigan hodisadir. Smog hodisasi har bir yirik sanoati rivojlangan va aholi zich joylashgan shaharlarda hosil bo‘Jishi mumkin.
Smog hosil bo‘lganda shahar atmosferasini sarig‘ rangli tutun qoplab olib, tirik organizmlarga va ocsimliklarga katta zarar yetkazadi. Uning ta’sirida o ‘simliklar barglari qurib to‘kiladi, tirik organizmlar ya’ni, inson va hayvonotlarda nafas olishi qiyinlashishi, ko‘z achishi

va yoshlanishi va shunga o‘xshash turli xil salbiy oqibatlar kuzatilishi mumkin.

Shahar atmosferasiga to‘g'ridan-to‘g‘ri kelib tushgan ifloslantiruvchi moddalar birlamchi ifloslantiruvchilar deyiladi. Kelib tushgan modda-laming atmosfera komponentlari yoki o‘zaro bir biri bilan turli kimyoviy reaksiyalarga kirishishi natijasida hosil bo‘lgan mahsulotlar esa ikkilam­ chi ifloslantiruvchilar deyiladi, ya’ni birlamchi ifloslantiruvchilar reak­ siyalarga kirishib ikkilamchi ifloslantiruvchilarni hosil qiladi. Smog bu ikkilamchi ifloslantiruvchidir.
Bugungi kunda smogning asosan 2 turi m a’lum:
Atmosferani qurum va SO., gazi bilan ifloslanishi natijasida hosil bo‘ladigan smog (London smogi).
Havoning tarkibida azot oksidlari bor bo‘lgan avtotransport gazlari bilan ifloslanishi natijasida hosil bo'ladigan smog (Los-Andjeles smogi). Bu turdagi smog fotokimyoviy smog deyiladi.
London smogi ko‘mir yoqish natijasida hosil bo‘ladi. Yoqilg‘i uglevodorodlardan tashkil topgan bo‘lib, uning yonish jarayoni quyidagi reaksiya bilan ifodalanadi:
4CH+502 ->4C02+2H20
Karbonat angidridi gazi (C 0 2) va suv atmosfera havosi uchun zaharli hisoblanmaydi.
Yonish zonasiga kislorod yetarli m iqdorda berilmasa, masalan bunday holat o ‘choqda yoki dvigatelda kuzatilishi mumkin, yonish reaksiyasi quyidagicha ketadi:
4CH+30, -> 4C0+2H20
Bu jarayonda zaharli is gazi C 0 2 hosil bo'ladi.
Agar kislorod bundan ham kam bo‘lsa uglerod, ya’ni qurum hosil bo‘ladi:
4CH+02 - » 4C+2H20
Temperatura past bo‘lsa va kislorod yetarli darajada berilmasa piroliz reaksiyasi natijasida poiisiklik aromatik uglevodorodlar hosil bolish i m um kin,m asalan, kanserogen xususiyatlarga ega boigan benz(a)piren.
Bundan tashqari, yoqilgl tarkibidagi oltingugurt ham (pirit-FeS2)

S 0 2 gazini hosil boiishiga olib keladi:

4FeS2 + 1102 -> 8S 0 2+2Fe20 3
Qurum bilan S 0 2 —birlamchi ifloslantiruvchilar hisoblanadi, chunki ular to ‘g‘ridan -to‘g‘ri m anbadan kelib tushadi. London shahrida havoning namligi yuqori bo'lganligi uchun yoqilg‘i yonganda atmos­ feraning ifloslanishi kuzatilgan.
Havoda tuman (fog) hamda tutun (smoke) birgalikda bo'lgani uchun smog — «smog» so‘zi kelib chiqqan. Bugungi kunda atmosferaning umuman ifloslanishi smog deb ataladi. Oltingugurt dioksidi suvda yaxshi erigani uchun tutun zarralarining atrofida kondensatsiyalanadi: