S. M. Turobjonov, T. T. Tursunov, K. M. Adilova

I. To'yinmagan uglevodorodlarning faolligi ularning tuzilishiga qanday

bog ‘liq ?

Propilen molekulasining kislorod atomi ta ’sirida parchalanishining asosiy bosqichlari qanday?

G idrooksil radikali ta ’sirida to ‘yinm agan uglevodorodlar qanday о ‘zgaradi ?
Propilen molekulasining oksidlanishi natijasida havoda qanday asosiy mahsulotlar hosil bo'ladi?
3.7. Oltingugurt birikmalarining atmosferadagi
kimyoviy o ‘zgarishlari
Oltingugurtning noorganik birikmalari troposferaga asosan antro­ pogen manbalardan kelib tushadi. Ular oltingugurtning havoga kelib tushayotgan umumiy miqdorining 65% dan iborat . Bundan 95% ni oltingugurt dioksidi tashkil qiladi. Tabiiy manbalardan atmosferaga oltingugurtning noorganik birikmalari suvni to‘lqinlanishi natijasida okean yuzasida hosil bo‘ladigan mayda suv tomchilari va tarkibida magniy, kalsiy, natriy tuzlari bor bo‘lgan aerozollar holatida kelib tushadi.
Aerozollar tarkibida magniy va kalsiy sulfatlari holatidagi oltingu­ gurtning umumiy miqdori 44 mln. tonnaga teng bo‘lib, bu oltingugurt birikmalarining umumiy miqdordan 30%ni tashkil qiladi.
Biologik manbalardan atmosferaga oltingugurt asosan vodorod sulfid shaklida kelib tushadi, uning miqdori oltingugurtning umumiy miqdo­ ridan 28 dan 49% gacha bo‘lishi mumkin. Vodorod sulfidning atmos­ feraga kelib tushayotgan miqdori va uning kimyoviy o‘zgarishlari shu vaqtgacha to‘liq o'rganilmagan.
Berilayotgan m a’iumotlarga ko‘ra, okeanlar ustida H 2S ning miqdori 0,0076—0,76 mkg/m3, kontinentlar ustida esa 0,05—0,1 mkg/m3 ni tashkil qiladi. Vodorod sulfidni atmosferaga kelib tushish tezligini va uning troposferadagi miqdorini hisobga olganda uni atmosferada yashash vaqti bir necha soatga teng.
Kontinentlar ustidagi oltingugurt birikmalarining miqdori asosan antropogen manbalardan kelib tushayotgan oltingugurt dioksidiga bog‘liq. M asalan, Yevropa kontinenti maydonining 12% sezilarli darajada ifloslanmagan hisoblanadi.
Ushbu hududlarda yer sathidagi S 0 2 va S 0 42 ning miqdori 0,35 hamda 0,1 mkg/m 3 ga teng; 22% maydoni —kam darajada ifloslangan, S 0 2va S 0 42 ning miqdori 3,5 va 1,0 m kg/m 3 hamda 34% ifloslangan hisoblanadi, S 0 2 va S 0 42- ning miqdori 4,0 va 1,7 m kg/m 3 ga teng.

Yuqori darajada ifloslangan rayonlar Yevropa hududining 12% may-donini egallaydi. Bu yerda S 0 2 ning miqdori 10 mkg/m 3 ga, sulfatlar miqdori esa 30 mkg/m 3 ga teng.

Troposferaga tabiiy va antropogen manbalardan kelib tushgan oltingugurt birikmalari asosan oksidlanish reaksiyasiga kirishadi. Oksidla­ nish jarayonida asosiy rolni erkin radikallar o‘ynaydi.
M asalan, vodorod sulfid bir necha bosqich orqali S 0 2 gacha oksidlanadi. Bu jarayon quyidagi m exanizm b o ‘yicha am alga oshadi:
H2S+OH -> H 20+H S
HS + 0 2 -> OH+SO
S0+H02 ^ S 0 2+0H
Hosil bo‘lgan oltingugurt dioksidi antropogen manbalardan kelib tushgan CQ2 ga qo‘shilib oksidlanishni davom etadi. Bu jarayon bir necha mexanizm bo‘yicha amalga oshishi mumkin.