S kurbaniyazov, R. Q. Turniyazov

LABORATORIYA MASHG’ULOTLARI

1 – LABORATORIYA ISHI
DEFORMASIYALANGAN SISTEMANING ELASTIKLIK KOEFFISIENTINI ANIQLASH

Asbob va materiallar: Prujinani o’rnatish uchun qurilma, turli spiralsimon prujinalar va yuklar. Sekundomer, shkala.
Ishning maqsadi: Jismlarning deformatsiyasini va tebranish harakatini o’rganish.

ISH TO’G’RISIDA TUSHUNCHA
Har qanday takrorlanuvchanligi bilan ajralib turadigan prosesslarga tebranishlar deb ataladi.
Muvozanat vaziyatidan chiqarilgan sistemada ichki kuchlar ta’sirida yuzaga keladigan tebranma harakat hususiy tebranishlar deb ataladi.
Tabiatda yuz beradigan xilma – xil tebranishlar orasida eng sodda tebranish – garmonik tebranishlar asosiy va muhim rol o’ynaydi. Garmonik tebranishlar shunday holatki, unda tebranuvchi kattalik vaqt bo’yicha sinus yoki kosinus qonuni bo’yicha o’zgaradi.
Bir – biri bilan o’zaro bog’langan, tebranish qobiliyatiga ega bo’lgan jismlar to’plami tebranuvchi sistema deyiladi.
Eng sodda tebranuvchi sistemalar qatoriga prujinali mayatnik kiradi. Prujinaga osilgan massali jism prujinali mayatnik bo’la oladi. Prujinaga osilgan yukning hususiy tebranishlarini ko’rib chiqaylik. Prujinani bir uchini moslamaga mahkamlab; ikkinchi uchiga metall osilsa, prujina ga uzayadi. ni prujinaning statik uzayishi deyiladi. Muvozanat holatida yukning og’irlik kuchi prujinaning elastiklik kuchi bilan muvozanatlashadi.
(1)
bunda - yuk massasi, - erkin tushish tezlanishi, - prujinaning qattiqlik (elastiklik) koeffisienti. Yukni bir oz pastga tortib, muvozanat vaziyatidan chiqarib turib, qo’yib yuborsak, yuk vertikal yo’nalishda tebranadi.

ISHNING BAJARILISHI
1 – mashq. Prujinaning qattiqlik koeffisientini aniqlash.
Prujinaning qattiqlik koeffisientini statik usul bilan aniqlash uchun og’irligi ma’lum bo’lgan R – yuk osiladi va prujinani uzayishi ro’y beradi. Agar - prujinaning dastlabki uzinligi deb hisoblagach, cho’zilganda uning uzunligi bo’ladi. U vaqtda prujinaning statik uzayishi quydagiga teng bo’ladi:

Prujinaning qattiqlik koeffisienti (1) tenglamadan aniqlanadi:

Har bir prujinaga har xil yuk osib qattiqlik koeffisienti aniqlanadi.
2 – mashq. Hususiy tebranishlar davrining yuk massasiga bog’lanishini topish.
Qattiqlik koeffisientini aniqlab olgandan keyin prujinalardan biriga navbat bilan har xil yuklar osiladi. Keyin prujina tebranma harakatga keltirilib, tebranish davri T aniqlanadi. Buning uchun n ta ( ) tebranishiga ketgan vaqti t sekundomer bilan o’lchanadi. Tebranish davri munosabati aniqlanadi. T ni aniqroq topish uchun tajriba bir necha marta takrorlanadi va tebranish davrining o’rta qiymati olinadi. Keyin tebranish davri kvadratining yuk massasiga bog’lanish grafigi chiziladi.
3 – mashq. Hususiy tebranishlar davrini prujina qattiqligiga bog’lanishini toping.
Prujinalarning qattiqlik koeffisientini aniqlagandan keyin, ularga bir xil massali yuklar osiladi va tebranma harakatga keltiriladi. Keyin ularning tebranish davrlari aniqlanadi. ning K ga bog’lanish grafigi yasaladi. Sistemanig tebranishlar davrini, yukning massasini bilgan holda elastiklik koeffisientini formuladan hisoblab topish va uni statik usul bilan topilgan n qattiqlik koeffisienti bilan solishtirish lozim.