S. J. Razzaqov Namangan muhandislik-qurilish instituti

 
1-§. Ikkilamchi tog‘ jinslari asosidagi to‘ldiruvchilar. 
Qurilishda beton uchun yaroqli to‘ldiruvchilar zahirasi sifatida sanoat 
chiqindilarini aytish mumkin, lekin bu mahsulotlardan hali to‘liq foydalanilgan 
emas. 
Tog‘ kon materiallarni qayta ishlash va ularni o‘zlashtirishda xamma vaqt 
“keraksiz deb hisoblanadigan” turli tosh jinslarni ham qayta ishlashga to‘g‘ri 
keladi. Bu tabiiy konlarni ochishda ikkilamchi tosh jinslari hajmi yuqori bo‘ladi. 
Ko‘pincha foydali kon materiallarining umumiy hajmi 10....15% ni tashkil etsa, 
ikkilamchi tosh jinslarning hajmi 90% ni tashkil etadi. SHu sababli ikkilamchi 
materiallar qurilishda yaroqli bo‘lishga qaramay chiqindilar tashlanadigan joylarda 
ko‘miladi. 
Olib borilgan izlanishlar shuni ko‘rsatadiki, temir-ruda konidan chiqadigan 
ikkilamchi kvarsitlar asosidagi chaqiq tosh bevosita granit chaqiq toshi o‘rnini 
bosadi. SHu bilan birga uning tannarxi uzoqdan keltiriladigan granit chaqiq toshiga 
nisbatan 2....3 barobar arzon bo‘ladi. Kvarsit chaqiq toshining mustahkamlik 
chegarasi 30-35MPa ga teng betonlarda qo‘llash mumkin. 
Demak, bu sanoat chiqindilari asosidagi to‘ldiruvchilar texnik talablar va 
shartlarga javob bera oladimi degan savol tug‘iladi. Birinchidan, beton 
to‘ldiruvchilari uchun texnik talablar u olinadigan xom ashyoni qamrab oladi va 
shu bilan birga bu talablar sanoat chiqindilari asosidagi to‘ldiruvchilar uchun ham 
taaluqlidir. Davlat standartlari faqat mahsulotning texnik taraflarini emas, balki 
uning iqtisodiy jihatlarini ham qamrab oladi. 
Hozirda xalq xo‘jaligi sohasida birinchi navbatda o‘zlashtirilgan tabiiy xom 
ashyoni qurilishda qo‘llash asosiy vazifa hisoblanadi. Bu tabiatni muhofaza 
qilishda ham samaralidir. 

---

107 
Ko‘p hollarda tabiiy konlarni qayta ishlashda chiqadigan ikkilamchi 
materiallar beton uchun yaroqli to‘ldiruvchi emas, balki ular uchun xomashyo 
materiallar sifatida qo‘llaniladi. 
Masalan, Rossiyaning “Kursk magnit anomaliyasi” konidan chiqadigan 
ikkilamchi metamorfik gilli slanetslar keramzit olishda xomashyo sifatida 
ishlatiladi. 
Tabiiy konlarni o‘zlashtirishda dastlabki ochiladigan tog‘ jinslari hamma vaqt 
alohida qayta ishlanmay, ba’zida asosiy materiallar bilan birgalikda olinadi. 
Asosiy materiallar bilan birga olinadigan bunday tog‘ jinslarini turli boyitish 
vositalarida ajratiladi. Natijada bo‘sh jinslar chaqiq tosh yoki qum-chaqiq tosh 
shaklida hosil bo‘ladi. 
Masalan, tog‘-kon boyitish kombinatlarining chiqindilari o‘zida temir-
kvarsitlari asosidagi chaqiq tosh ko‘rinishida uchraydi. Uning tarkibida 70% gacha 
kremnezyom va 14-18% gacha temir uchraydi. SHu bilan bir qatorda mayda qum 
(yiriklik moduli 1,64gacha) ko‘rinishida olinadi. 
Izlanishlar shuni ko‘rsatadiki, bunday sanoat chiqindilari asosidagi 
to‘ldiruvchilardan yuqori mustahkamlikdagi va chidamli betonlar olib bo‘lmaydi. 
YUrtimizdagi toshko‘mir konlaridan ko‘mir olish va boyitishda chiqindi 
omborlaridagi chiqindi terrikonlar yig‘ilib qolgan. Ular o‘zida bo‘sh jinslarni va 
ko‘mirni mujassamlashtiradi. Terrikonlarda ko‘mirning yonishidan yongan jinslar 
xosil bo‘ladi. Izlanishlar natijasi shuni ko‘rsatadiki, bunday yongan jinslar 
asosidagi g‘ovak chaqiq tosh va qumlarning uyilma zichligi 800-1000 kg/m
3
ni 
tashkil etadi. Ulardan mahalliy arzon to‘ldiruvchi sifatida mustahkamlik chegarasi 
10-20MPa ga teng engil betonlar olish mumkin va bunda sement sarfini keskin 
kamaytirish imkonini beradi. 
Ko‘mirni boyitish chiqindilari asosidagi xomashyo materiallar sun’iy g‘ovak 
to‘ldiruvchi agloporit shag‘ali olishda ishlatiladi. Agloporitni gilli jinslardan olish 
mumkin, lekin yoqilg‘i sarfi (toshko‘mir) keskin ortadi. SHu sababli ko‘mir 
boyitish chiqindilarini qo‘llashda yoqilg‘i iqtisod qilinadi. Natijada chiqindi 
tarkibidagi ko‘mir miqdori aglomeratsiya jarayoni uchun etarli hisoblanadi. 

---

108 
2-§.