S. J. Razzaqov Namangan muhandislik-qurilish instituti

Savol:
Kelib chiqishi bo‘yicha tog‘ jinslari qanday sinflarga bo‘linadi? 
 
Keys N
o
6 
Turli g‘ovak tog‘ jinslaridan yengil betonlar uchun yaroqli to‘ldiruvchilar 
ishlab chiqariladi. Bu to‘ldiruvchilar xam kerakli mustahkamlikka ega bo‘lib, zich 
tog‘ jinslariga nisbatan mustahkamligi past bo‘lishiga qaramay beton olish uchun 
keng qo‘llaniladi. 
G‘ovak to‘ldiruvchilar donasi yirikligi bo‘yicha qum (5mm gacha) va 
shag‘alga bo‘linadi. SHag‘al esa quyidagi fraktsiyalarga bo‘linadi: 5...10mm, 
10...20mm va 20...40 mm. SHag‘al quyidagi yiriklik bo‘yicha xam ruxsat etiladi: 
5...20mm yoki 5...40mm. 
G‘ovak to‘ldiruvchilarning markalari uyilma zichligi bo‘yicha o‘rnatiladi. 
Agar uning uyilma zichligi 400 - 500kg/m
3
bo‘lsa, bu to‘ldiruvchi 500 markaga 
mos keladi, uyilma zichligi 600 kg/m
3 
bo‘lsa, bu to‘ldiruvchi 600 markaga mos 
keladi va boshqa.
QMQ bo‘yicha:
1.
G‘ovak shag‘alning markasi 300,350,400 va hokazo 1200gacha 100kg/m
3
oraliqda 
o‘rnatiladi.
2.
G‘ovak qumning markasi 500...1400 kg/m
3
ni tashkil etadi.
Bundan tashqari, yirik g‘ovak to‘ldiruvchilarning markasi uning 
mustahkamligi bo‘yicha ham o‘rnatiladi, yahni tsilindrda maydalanishdagi 
mustahkamligi bo‘yicha aniqlanadi. G‘ovak to‘ldiruvchining mustahkamligini 
betonda sinash yaxshi samara beradi. Standart bo‘yicha g‘ovak to‘ldiruvchilarni 
turli markalari bo‘yicha yengil betonlarda qo‘llash tavsiya etilgan. SHu sababli 
to‘ldiruvchilarning asosiy xususiyatlari va ularni betonlarda qo‘llash bir-biri bilan 
bog‘liqdir. Aytish mumkinki, g‘ovak to‘ldiruvchilarning fraktsiyalari qancha 
kichik bo‘lsa, uning donalari zichligi va uyilma zichligi shuncha yuqori bo‘ladi. Bu 
to‘ldiruvchilarning g‘ovakligi maydalashda kamayadi, yahni materialning yirik 
g‘ovakligi buzilishida yuzaga kelishi bilan tushuntiriladi. 

---

204 
G‘ovak tog‘ jinslarini maydalashda donalari zichligi ortishidan, uning 
mustaxkamligi xam ortadi. To‘ldiruvchi donalari mustahkamligi, u olinadigan tog‘ 
jinsi mustahkamligidan yetarlicha yuqori bo‘ladi. SHag‘alning yumshash 
koeffitsienti g‘ovak tog‘ jinslaridan olinsa, u holda konstruktsion-teploizolyatsion 
betonlar uchun 0,6 dan kam bo‘lmasligi, konstruktsion betonlar uchun esa 0,7dan 
kam bo‘lmasligi kerak. 
Tabiiy g‘ovak to‘ldiruvchilar kelib chiqishi bo‘yicha vulqon va cho‘kindi 
turlarga bo‘linadi. 
1.
Vulqon ko‘rinishidagi tabiiy g‘ovak to‘ldiruvchilar otqindi maydalangan jinslardan 
tashkil topadi. G‘ovak tog‘ jinslari pemzalar, shlaklar,tuflar, g‘ovak bazalg’t, 
andezit g‘ovak to‘ldiruvchilar ishlab chiqarishda ishlatiladi. 
Pemza - bu g‘ovak shisha bo‘lib, vulqon otilishidan, yahni magmaning 
ko‘pchishidan va qotishidan yuzaga keladi. Magmaning yer ostidan chiqishida 
bosimning juda tez pasayishi kuzatiladi. Natijada qotishmadagi mavjud gazlar 
pufakchalar xolatida ajralib chiqadi. Bir vaqtning o‘zida magmaning sovishida 
qovishqoqligi ortadi, och malladan kulrang ranggacha bo‘lgan tolasimon g‘ovak 
jinsga aylanadi. Pemzaning yirik konlari Armanistonda uchraydi. 
Tabiatda pemza qum, shag‘al yoki nisbatan yirik singan jinslar sifatidi 
uchraydi. Pemza asosidagi to‘ldiruvchilarni ishlab chiqarish karg’erlarni qayta 
ishlash, maydalash va materiallarni navlarga ajratishdan iborat. Kimyoviy tarkibiga 
ko‘ra pemza nordon jinslarga mansub bo‘lib, shishadan tashkil topadi va tarkibida 
kristall minerallari 1% dan kam miqdorda uchraydi. 
Pemzada g‘ovaklar o‘lchami 3mm gacha bo‘lib, g‘ovaklar shakli aylanadan 
yoki cho‘zinchoq ko‘rinishdan iborat bo‘ladi. Donalar g‘ovakligi 85% ga yetadi. 
Pemza qumining uyilma zichligi 600-1100kg/m
3
ni , pemza shag‘ali esa 400-
900kg/m
3
ni , donalari zichligi 0,5-1,9 g/sm
3
ni tashkil qiladi. 
Pemza shag‘alining siqilishdagi mustahkamlik chegarasi 2,5–40MPa ni 
tashkil etadi. Pemza yacheykali strukturaga ega bo‘lib, mustahkamligining 
zichligiga bog‘liqligidan kelib chiqib, kvadrat parabola formulasi bilan baholanadi: