S. J. Razzaqov Namangan muhandislik-qurilish instituti

 
p.4.3.1 
ga asosan guruhlarga ajratiladi: 
Donalari yirikligi bo‘yicha qumning guruxi 
2.1-jadval 
 
Qum 
Yiriklik moduli 
0.63mm ko‘zli 
elakda qolgan to‘liq 
qoldiq , % 
O‘ta yirik 
Yirik 
O‘rta 
Mayda 
O‘ta mayda 
3 - 3.5 
2.5 - 3 
2 – 2.5 
1.5 – 2 
1 – 1.5 
65 – 75 
45 – 65 
30 – 45 
10 – 30 
10 gacha 
 
 
 

---

55 
Oddiy og‘ir beton uchun qumning donadorlik tarkibi QMQ bo‘yicha
quyidagi talablarga javob berishi kerak: 
2.2-
jadval
 
Nazorat 
elaklar 
ko‘zi o‘lchami, mm 
2,5 
1,25 
0,63 
0,315 
0,16 
Nazorat 
elakdagi 
to‘la qoldiq A, % 
0 - 20 
5 - 45 
20 - 70 
35 - 90 
90 - 100 
SHu sababli 0,16 mm ko‘zli elakdan 10% dan ko‘p bo‘lmagan qum 
namunasi o‘tishi kerak. 
Qumning donadorlik yoki granulometrik tarkibi unda mavjud turli 
yiriklikdagi donalar bilan xarakterlanadi va o‘rtacha qum namunasini standart 
elaklardan elab aniqlanadi.
 
Qumni elash quyidagi ko‘zli standart elaklarda 
amalga oshiriladi: 10mm; 5mm; 2,5mm; 1,25mm; 0,63mm; 0,315mm;
0,16mm. 
10mm va 5mm elaklar qum tarkibidagi shag‘al va chaqiq toshlarni ajratish 
uchun ishlatiladi.
10mm dan katta donalar 0,5% ( massa bo‘yicha) gacha ruxsat etiladi, 5mm 
dan yirigi esa:
- tabiiy qumda –
 
10% gacha; 
- maydalash chiqindilari asosidagi qumda - 19% gacha;
 
-
boyitilgan qumlarda - 5% gacha. 
Qumlarning donadorlik tarkibi 5mm ko‘zli elakdan elab, yirik 
qo‘shimchalarni ajratib aniqlanadi. 
Quruq qumdan olingan namunaning 1000g massasini 2,5mm li elakka 
solinadi, uning ostida boshqa ko‘zli elaklar joylashtiriladi (kichik ko‘zli elaklar 
ketma-ketligida) va ostiga chiqindini yig‘ish idishi qo‘yiladi. Qum 
namunasini 
elaklar to‘plamidan mexanik usulda va qo‘lda titratib o‘tkaziladi, natijada elaklarda 
qolgan ayrim qoldiq aniqlanadi. Ayrim qoldiq qum namunasining umumiy massasi 

---

56 
bo‘yicha foizda beriladi. SHundan so‘ng elaklardagi to‘la qoldiq aniqlanadi. To‘la 
qoldiq shu elakdagi va nisbatan yirik ko‘zli barcha elaklardagi ayrim qoldiqlarning 
yig‘indisi bilan ifodalanadi. 
Qumlarning 
donadorlik 
tarkibi 
5mm 
ko‘zli elakdan elab, yirik 
qo‘shimchalarni ajratib aniqlanadi (rasm-2.2). 
Rasm-2.2. Standart elaklarda qolgan ayrim va to‘la qoldiq: 
a – ayrim qoldiq; b – to‘la qoldiq 
O‘zRST 728-96 “Og‘ir va mayda to‘ldirgichli beton” talablarining rasm- 
4.2.da berilgan grafikda konkret olingan qumning donadorlik tarkibini aniqlash 
uchun natijalar qo‘yiladi va agar bu egri chiziq grafikda berilgan chegaradan 
chiqmasa(standartda berilgan), bu qum beton uchun yaroqli hisoblanadi. 
Qumning donadorlik tarkibi yiriklik moduli bilan ham ifodalanadi:
,
100
)
(
14
,
0
315
,
0
63
,
0
25
,
1
5
,.
2
А
А
А
А
А
М
й





bu erda: 


14
,
0
315
,
0
63
,
0
25
,.
1
5
,
2
А
А
А
А
А




- g‘alvirdagi to‘liq qoldiqlar, %. 
Qum qanchalik yirik bo‘lsa, ∑A va yiriklik moduli ham katta bo‘ladi. 

---

57 
Yiriklik modulini nazariy noldan (agar qumning barcha donalari 0,16mm dan 
kichik bo‘lsa) 5mm gacha (agar qumning barcha donalari 2,5mm dan yirik bo‘lsa) 
qabul qilish mumkin. Amaliy yiriklik modulining o‘zgarishi kamdir. 
O‘zRST 8736-93 “Qurilish ishlari uchun qum. Texnik shartlar” da qumning 
yiriklik moduli va 0,63mm ko‘zli elakda qolgan to‘la qoldiq bo‘yicha guruhlarga 
bo‘linishi nazarda tutiladi. 
O‘ZRST 728-96 “Og‘ir va mayda to‘ldirgichli beton”ga ko‘ra qumning 
yiriklik moduli 1,5-3,25 oraliqda bo‘lishi kerak, mustahkamlik chegarasi 20MPa 
va undan yuqori betonlar uchun qumning yiriklik moduli 2dan kam bo‘lmasligi, 
mustahkamlik chegarasi - 35MPa va undan yuqori betonlar uchun yiriklik moduli -
2,5dan kam bo‘lmasligi kerak. 
Qumning yiriklik modulining o‘zgarish koeffitsienti, gidrotexnik inshoatlar 
uchun ishlatiladigan betonlar uchun 10% dan oshmasligi kerak. 
Taklif etilgan donadorlik tarkibidagi qumni qo‘llash, kam sement sarflab, eng 
yaxshi xususiyatli beton qorishmasini olish imkonini beradi. Standart talablari ham 
ilmiy izlanishlar va amaliy tajribalar natijasiga tayanadi. Bu talablardan biroz 
chetlanish mumkin. YA’ni texnik-iqtisodiy asoslangan bo‘lsa, mustahkamlik 
chegarasi-20MPa bo‘lgan va undan yuqori beton uchun yiriklik moduli 2dan 
kichik qumlarini ishlatish mumkin. Masalan, 
O‘zbekistonning cho‘lli xududlarida o‘ta mayda barxan qumlari asosidagi 
beton keng qo‘llanadi. 
Mavjud standartlarga ko‘ra qumning donadorlik tarkibi (rasm-2.3) uning zich 
katta uyilma zichligini va eng kam bo‘shliqda donalarining kompakt joylashuvini 
ta’minlaydi.