S h. T. T o’qsonov, B. S. U m arov, S. D. A yrapetyan, G. A

4.4. Kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatini axborot
bilan ta’minlashni tashkil etish
B iznes faoliyatini axborot bilan ta ’m inlashning asosiy vazifasi barcha m artabadagi 
ish b ilarm o n larg a o ’zlarini qiziqtiradigan barcha m asalalarga doir m a’lum otlam i o ’z 
vaq tid a yetk azib berishdan iboratdir.
A xborotlarga ehtiyoj kichik va xususiy biztiesni axborotlar bilan ta ’m inlanishining 
asosiy sharti hisoblanadi. Ehtiyoj esa tadbirkorlam ing bajarayotgan ishlarini hisobga 
olgan h o ld a kichik va xususiy tadbirkorlikning m aqsadi ham da vazifalaridan kelib chiqib 
aniqlanadi. 
A xborotlar 
hajm i, 
ulam ing 
turlari, 
ularda 
qayd 
qilingan 
kerakli 
m a ’lu m o tlarn in g m iqdori, k o ’rsatkichlarini aniqlash, axborotlar bilan ta ’m inlash tizimi 
tash kilotchilarining birinchi navbatdagi ishi b o ’lib hisoblanadi. T adbirkorlar sam arali 
ishlashi u chun yetarli m iqdordagi axborotlar bilan ta’m inlangan b o 'lish lari kerak. 
A xborot to ’g 'ri, ishonchli va aniq b o ’lishi, o ’z vaqtida kelib tushishi lozim.
H ar b ir kichik korxonada hujjatlam i o ’rganish jarayonida doimiy, o ’zgaruvchan va 
hosila axborotlarni, ulam ing davriyligini, qaror qabul qilishda ishlatilishini aniqlash 
kerak.
X u jjatlam i bajarilayotgan biznesning u yoki bu xizm atlariga tegishli ekanligini
66

---

aniqlash uchun texnik, rejaviy, m oliyaviy, m e’yoriy, dasturiy va hokazo y o ’nalishlar 
b o ’yicha guruhlarga ajratish mumkin.
X ujjatlam i bunday turkum lash xujjatlar harakatining um um iy qonuniyatini 
aniqlashga, xujjatlam ing tuzilishini, m a ’lum otlam i qayta ishlash ketm a-ketligini, 
xodim larni ish bilan band qilish darajasini ham da hisoblash texnikasini belgilashga 
im kon beradi.
Shunday turkum lash asosida xujjatlar aylanuvi tahlil qilinadi. Bu esa m a’lum otlam i 
qayta ishlash tizim ining um um iy k o ’rsatkichlarini aniqlashga va uni takom illashtirish 
b o ’yicha tavsiyalar ishlab chiqishga im kon beradi. X ujjatlam ing shakllanishi va harakati 
qonuniyatini hisobga olgan holda xujjatlar aylanuvi tasvirini k o ’rish mumkin. Tasvirlar 
xujjatlam ing 
tarkibi 
va 
qayta 
ishlanishini 
batafsil 
tadqiqot qilish natijalarini 
um um lashtirish bo ’ladi. Ular yordam ida bajarilayotgan ish turlari, xujjat shakllari va 
xodim lar vazifalari 
orasida 
m avjud b o ’lgan aloqalam i 
va o ’zaro bir-birlarini 
alm ashtirishni grafik shaklida k o ’rgazm ali tasvirlash m umkin b o ’ladi.
A xborot oqimlarini tashkil qiluvchi m anbalar:
- axborot m anbalari va iste ’m olchilam i aniqlash;
- xujjatlam i ishlab chiqishni;
- axborotlam i y ig ’ish, uzatish, qayta ishlash va saqlash uchun texnik vositalam i 
aniqlash ham da xujjatlam i tuzishni;
- rasm iylashtirish, ro ’yxatdan o ’tkazish, m uvofiqlashtirish va tasdiqlash tartiblarini 
belgilashni o ’z ichiga oladi.
Kichik biznesni axborot bilan ta ’m inlashni taslikil qilishda m avjud hisoblash va 
perfokartali 
texnikalam ing 
m avjudligidan, 
axborotlam i 
y ig ’ish, 
qayta ishlashni 
avtom atlashtirish va m exanizasiyalashtirish darajasidan kelib chiqish kerak.
Texnik vosita qanchalik m ukam m al b o ’lsa, biznesm en, ishbilarm on m ehnatini 
tashkil qilish shunchalik sam arali b o ’ladi. K ichik biznesni axborot bilan ta ’minlashni ikki 
asosiy sinfga b o ’lish mumkin: tashkil qilish texnik vositasi va hisoblash m ashinalari.
Tashkil qilish texnik vositalariga axborotlam i olish va qayta ishlash, nusxa 
k o ’chirish va k o ’paytirishga m o ’ljallangan turli xil uskunalar, m oslam alar, m ashinalar 
ham da aloqa vositalari kiradi. Bunga yana axborot tashuvchilar va xizm at k o ’rsatish 
vositalari, xizm at xonalari asbob-uskunalarini ham kiritish m umkin. Ishbilarm onlar o ’z 
ishlarida ju d a k o ’plab oddiy qurol va m oslam alardan: qalam lar, ruchkalar, schyotlar, 
idora daftarlari, jadvallar, grafiklar, va hokazolardan foydalanadilar.
K ichik biznes faoliyatini axborot bilan ta ’m inlashni tashkil qilish, xujjatlam i saqlash 
vositalari: tokchalar, javonlar, kartotekalar, m agnit tasm alari, m agnit va lazer disklarini 
k o ’zda tutadi. Aloqa vositalarining: telefon, teleks, АЦ, direktorlik va dispetcherlik 
kom m utatorlari, radioaloqa, chaqirish va avariya signal berish qurilm alari va 
hokazolam ing mavjudligi ham m uhim dir.
B iznesda xilma-xil idishlar, tarozilar, soatlar, hisoblagichlar va axborot datchiklari, 
turli xil o ’lchov asboblari, yozuv va nusxa k o ’chirish m ashinalari ham m uhim
aham iyatga ega.
67

---

B izn esd a m a’lum otlarni qayta ishlash uchun yuzlab turdagi hisoblash m ashinalari 
ish latiladi. Bu m ashinalam i quyidagi guruhlarga b o ’lish mumkin:
- h isoblash-klavishli m ashinalar;
- h isoblash-perfokartali m ashinalar;
- elektron-hisoblash m ashinalari.
H isoblash-klavishli m ashinalar eng sodda arifm etik am allam i bajarishga im kon 
beradi. H isoblash-perfokartali m ashinalar - q o ’shish, olish, k o ’paytirish va b o ’lishni 
ham d a eng m urakkab am allam i bajaradi.
E lektron-hisoblash m ashinalari m urakkab m antiqiy operasiyalam i: taqqoslash, 
k ey in g i am alni tanlash, ishlab chiqarilgan dasturlar b o ’yicha m urakkab hisoblam i 
b ajarish qobiliyatiga ega.
B iznesda texnik vositalardan foydalanishni tashkil qilish shakllari turli-tum an. 
K ich ik korxonalarda m ashina-hisoblash stansiyalari tashkil qilinadi.
K o ’p gina ishbilarm onlar axborot-hisoblash m arkazlari xizm atlaridan x o ’jalik
shartnom alari asosida foydalanadilar.
A xborotlar bilan ta ’m inlashni tashkil qilish axborotlam i y ig’ish, uzatish va qayta 
ish lash bilan m ashg’ul xodim lar m ehnatini ham tashkil qilishni k o ’zda tutadi. U num li 
m eh n at uchun quyidagilar zarur:
- ishchi o ’rinlarini tashkil qihsh va ularga xizm at k o ’rsatish;
- m ehnatni aniq taqsim lash va birlashtirish;
- m ehnat jarayonlarini m exanizasiyalashtirish va avtom atlashtirish, xodim lar 
m ehnati v a hayotining qulay sanitariya-gigena sharoitlarini yaratish.
T ad b irk o r tom onidan qabul qilinayotgan boshqaruv qarorlari xususiyatlarining 
tahlili tadbirkom ing axborotga b o ’lgan ehtiyojini aniqlash uchun ob ’ektiv asos b o ’ladi. 
Q aro r qabul qilish uchun turli-tum an axborotlar kerak. B ular avvalo, biznesni ta ’riflovchi 
ichki axborotlardir. M oddiy va m ehnat zaxiralari, ishlab chiqarish texnologiyasi, 
m ahsulotlarning tannarxi, korxona ichida yuklarni tashish, xodim lar m ehnatiga haq 
t o ’lash, ulam ing m alakalarini oshirish va boshqalar shunday axborotlardan b o ’lishi 
m um kin.
B unday axborotlar operativ xarakterga ega b o ’lib, m ahsulot ishlab chiqarish va 
sotishni ham da b iznesning iqtisodiy k o ’rsatkichlarini aks ettiradi.
Ichki axborotdan tashqi tadbirkorga tashqi axborot ham kerak b o ’ladi. U keng 
doiradagi m a’lum otlardan iborat b o ’lib, ishbilarm onga bozor, tovarlar narxlari, transport 
xarajatlari, eng yangi uskunalar va ilg ’or texnologiya, biznesning uni qiziqtirgan 
sohasidagi fan va am aliyot yutuqlari, raqiblari haqida m a’lum otlar beradi. Bulardan 
tashqari h ar bir ishbilarm on soliqlar, tadbirkorlik haqidagi qonunlam i, m ehnat 
qonunchiligini va b o shqa m e ’yoriy hujjatlam i yaxshi bilishi kerak.
T adbirkorga yana ijtim oiy-psixologik axborotlar:
- tabiiy m uhitning ekologik holati;
- m ahsulot iste ’m olchilarining yashashi va m aishiy sharoitlari haqidagi axborotlar 
ham kerak.
6 8

---

Tadbirkor qo ’yilgan vazifalardan kelib chiqqan holda eng zarur axborotlarni tanlab 
olishi, ular bilan tanishishi, keraksiz va kam aham iyatga ega m a’lum otlarni tashlab 
yuborishi ham da u yoki bu m asala b o ’yicha boshqaruv qarorini ishlab chiqishi zarur.
Ishbilarm on axborot bilan b o g ’liq o ’z ishini ham da axborotlarni tayyorlovchi o ’z 
xodim lari m ehnatini sam arali tashkil qilishi kerak. Aks holda rahbarga tasodifiy 
m a’lumotlar yetib borishi mumkin.
Tadbirkorga axborot xizm ati k o ’rsatishni tashkil qilishda eng asosiy ish - ortiqcha 
m a’lum otlam i saralovchi ishonchli filtm i yaratishdir. Tadbirkom ing yordam chilari ana 
shunday filtr b o ’lishlari kerak.